Từ Vĩnh Linh ra Hà Nội tháng 8- 9 /1972 (2 )

21/8 Cự Nẫm

 Những buổi tối ở Quảng Bình, xe không hiểu ở đâu ra mà nhiều vậy. Những tiếng nói mà suốt cả ngày ta không nghe, bây giờ tự nhiên lại râm ran đây đó, là cái gì thật hơn mọi thứ trên đời.

 Chập choạng tối là thời điểm của những chuyến xuất phát hào hứng, còn như đến khuya thì đã là một nhịp lao động kéo đi rất bình thường.

Bao nhiêu hố bom! Những hố bom rất lớn, và những mái nhà ở Quảng Bình thì rất nhỏ, đến nỗi là cả hai bên đan xen nhau rất hài hòa. Số hố bom e nhiều bằng số mái nhà. Và mỗi hố bom là nơi trú ngụ những gì, ai mà biết được.

Na, một chiến sĩ:

-- Lắm lúc nghĩ mình chả khác gì con cua, ngày hai bữa ra vơ cái gì vào miệng, tối lại chui vào hang. Lại chẳng khác gì con cá nằm trên thớt. Tất cả đổ vào hai chữ: chiến tranh...

22/8

 “Triết lý” phổ biến của người dân Quảng Bình. Ăn mánh cho bui chứ no béo gì cho cam. (Tô Hoàng “dịch”: Làm một bát cho xong). Triết lý sống tạm bợ, và lì lợm. Cuộc sống giống như mảnh đất cằn -- dẫu sao cũng chỉ có nó, không có mảnh đất nào khác.

Những đứa trẻ Quảng Bình, đồ chơi là cát tút đạn, cát tút đạn chọi nhau như những đồng hào trẻ con ngoài kia dùng để đánh đáo với nhau.

Một số đứa trẻ ở miền Nam ra, quần áo dài, khăn mặt quàng cổ, đầu đội mũ, ngực đeo huy hiệu Bác Hồ. Trẻ Quảng Bình quần áo ngắn ngủn, đen đủi. So với cánh bản địa này, lũ trẻ từ xa tới rõ ràng cứng cáp hơn hẳn.

Cái đặc điểm sống thích ứng - là đặc điểm của người lính hay đặc điểm chung của tất cả mọi người trong chiến tranh.

Tục ngữ mới Đi buôn học tính Đi lính học khôn.

23/8 Quảng Liên

Chợ miền Trung. Màu đen của áo quần, trong buổi chiều trông kín đáo và đáng mến .Từng người nhìn tối tăm không thích; nhưng nhìn cả đám, tôi thấy nó nhập vào cái không khí buổi chiều, không khí sông nước dễ chấp nhận hơn.

Thỉnh thoảng một màu áo trắng trẻ trung vào đây cũng không xa lạ. Cái thật thà của cảnh và người miền Trung, khi được đặ bên sông nuớc thì thêm phần trong sáng.

Tháng 7 âm lịch, nắng chiều, tất cả như đậm lên, sắc nét hơn. Đồng thêm xanh, núi xa thêm khắc lên nền trời. Sông thêm trong và sắc lạnh giữa một vùng đất bao la. Đồi nối tiếp đồi, để làm cho mặt đất không bằng phẳng, để cho trời không lẻ loi, và để cho có thể nhìn thấy người đi rất xa dọc những con đường đất đỏ lúc gồ lên, lúc võng xuống.

Những người phụ nữ đi chợ chiều, như vừa ở bếp ra, như vừa làm xong một phần công việc đồng áng mà đi chợ, quần ống thấp ống cao, đi nhiều lúc như chạy gằn. Cái thế khoẻ, cái hồn người thì thật sức lực.

Tôi ngồi một lúc trong buổi chiều mà đâm buồn. Những người đi chợ, những người ra giếng gánh nước. Đoàn người khăn áo vắt vẻo trên vai đi làm thuỷ lợi về. Tất cả hồn nhiên, cả đám đông tự tin, đượm đà như đang vận hành theo nhịp sống của muôn đời. Chắc không có ai nghĩ như  mình – tôi giật mình khi chợt nhận ra một ý tưởng vừa len vào trong đầu, sao  chung quanh cổ sơ cũ kỹ và tĩnh mịch đến phát sợ?!

24/8.

Mãi không đi hết đất Quảng Bình. Mãi không đi hết những cực nhọc của ngày hôm nay. Mặc dù biết chắc rằng về đến Hà Nội cũng chả làm gì, đến Nghệ An Thanh Hóa càng chẳng là gì, không bao giờ mình đi hết được cuộc sống khốn khổ này, nhưng dẫu sao, cũng muốn kết thúc chuyến đi để cho xong được một thứ việc.

         Từ nay trở đi, cảm hứng lớn nhất trong cuộc đời mình có lẽ là một cảm giác ê chề, đau khổ vì đất nước nghèo nàn và lạc hậu, dân tộc sống khó khăn. Trong chấp nhận vẫn có cảm giác bị thách thức -- trước hoàn cảnh như vậy, mình sẽ đóng góp như thế nào cho có hiệu quả nhất.

Với thế hệ sinh 1930, có lẽ xong cuộc chiến tranh này, là các anh có thể nghỉ. Hai cuộc kháng chiến còn gì! Nhưng chúng tôi, lớp người sinh 1940 -- 1950, chúng tôi mới bắt đầu cuộc đời, chúng tôi phải xây dựng lại tất cả. Thế nào là một thái độ tích cực với đời bây giờ. Có phải trước khi xây dựng thì tố cáo, căm phẫn, đập phá, không thoả mãn cũng là rất cần thiết.

(Chợt nhớ bè bạn hay bảo tôi là đã trở nên chính thống quá đi. Còn riêng tôi, tôi tin nhận xét của những người ở cơ quan VNQĐ, rằng tôi chông chênh và hoài nghi - Thú thực, cũng chẳng muốn thế đâu, nhưng số phận là như vậy).

Nghe nói một đạo diễn điện ảnh chiêu hồi.  Sau khi ở Liên Xô về, tuyên bố rằng 50 năm nữa, Việt Nam cũng không có điện ảnh chân chính. Rồi bảo: Phải vào trong chiến đấu, mới có phim. Và dinh-tê.

Đó cũng là một sự thách thức với tôi..... Hành động không đúng, nhưng nhận xét của hắn đúng. Vậy phải làm thế nào.

Một thoáng rất nhanh, đọc Nguyễn Mạnh Tường,[ bài phát biểu trước hội nghị Mặt trận tổ quốc, bản in lại của SG, tôi nhặt được hồi tháng sáu vào thị xã Quảng Trị], thấy rất thấm thía. Câu chuyện năm 1956 tức 16 năm trước vẫn là câu chuyện của những ngày này. Trước sau, đều là những chuyện ấu trĩ, dù là bây giờ ở một giai đoạn đã cao hơn, nhưng vẫn là ấu trĩ, vả lại giờ đây sự ấu trí có nền nếp, có lý lẽ để bảo vệ, cho nên khó lay chuyển hơn.

25/8

1) Cố sống, bám lấy cuộc sống, yêu cuộc sống hết lòng -- vì không nơi trú ẩn nào khác --, nhưng là yêu một cách cay đắng; từ đó hình một thói quen lao đầu vào công việc, làm việc không rời tay, không ngơi nghỉ.

2) Sự ích kỷ, thái độ hết sức nồng nàn đối với chính mình - làm sao để kích thích được mình làm việc, không phải sự bê tha hưởng lạc, nhưng là khát khao đóng góp, khát khao phát huy cái tôi của mình, tin rằng thế giới sẽ thêm được một chút gì đấy, nếu những người như mình lớn lên một cách công chính (chữ của đạo Ki tô). Tin rằng mỗi sự thu góp, giành giụm thời giờ, sức lực không phải để cho mình, mà để cho cả xã hội.

3) Trâng tráo - đó là một từ khác để chỉ một thái độ bình tĩnh trước cuộc sống. Tin rằng thế giới lộn xộn, không thể hy vọng một cách hão huyền rằng nó tốt đẹp, trọn vẹn. Trái lại, biết nó thế mà vẫn dám sống. Trâng tráo để chống lại  thái độ tình cảm chủ nghĩa cũ, ru rín, vuốt ve người khác và chính mình. Trâng tráo để chứng tỏ biết rằng chính mình cũng không toàn vẹn, nhưng không vì thế mà phủ định mình. Trâng tráo vì tin rằng có những cái quan trọng và những cái không quan trọng, cái thứ nhất thật đáng chú ý, cái thứ hai có thể bỏ qua được. Trâng tráo vì tin rằng thế giới còn rất nhiều điều vớ vẩn, thế giới có thế nhích lên, như thế thì trước tiên phải chú ý mình làm được cái gì, đừng quá chú ý mình làm thế nào. Trâng tráo: sống thô, sống không trau chuốt.

Có lẽ trên đây là phác họa mấy khuôn mặt của một thái độ sống hiện đại. Hơn đâu hết, trong cuộc sống hiểu theo nghĩa này, người ta chú ý tới quan điểm động, quan điểm về sự mài rũa của thời gian và biến động luôn xảy ra ở mỗi cá nhân. Người ta chú ý cuộc sống như một sự thách thức. Chính là trong quan niệm sống kiểu này, vai trò của xã hội được đặt ra thật cao, mà sự tồn tại của cá nhân cũng được chế định, xác định thật dứt khoát. Mà người ta vẫn thấy xã hội là không làm gì được cá nhân, và cá nhân không làm gì được xã hội.

       Nhiều trạm giao liên còn gửi khách vào nhà dân. Những cái nhà rộng có khi đủ chỗ cho cả tiểu đội. Nhưng hãy nhìn vào cách mắc võng của chúng ta. Trong cái nhà vốn ngăn nắp, tất cả bị nháo nhào cả lên, cột ngang cột dọc, tầng dưới tầng trên xen kẽ đâm bổ vào nhau không ra sao cả. Dấu hiệu của một cuộc sống sống cá thể phân tán. Nhưng đã quá đủ để chen chúc qua ngày. Lúc nào thoáng cảm thấy ngột ngạt thì chỉ cần nghĩ tới những phút nằm hầm là lại có ngay một chút an ủi - được như thế này cũng đã may lắm.

Cầm cái đài lên. Tìm một giọng nói bật lên. Là bắt đầu một hành động lớn, cá nhân tiếp xúc với cả thế giới.

 Dù vô hình những vẫn đầy sức mạnh, cái giọng nói ấy đại diện một sự tồn tại. Ta muốn tìm một sự giao cảm.

 Nhưng cứ như tôi với cái đài hiện nay, quả thật vừa nghe nhau, vừa chán nhau, cái bình có nối thông thì vẫn là nhiều cản trở.

Rất nhiều lần, tôi đặt tay vào hàng phím trên đài, tắt rồi lại bật, bật một tí lại tắt, không biết làm sao tìm được một tiếng nói đáng nghe. Tiếng nói của những người bên này thi leo lẻo một giọng đều đều, tiếng nói của những kẻ bên kia thì u ám, xa lạ, giả dối.

Tôi chỉ là một người lính hạng bét, toàn phải đi nghe nhờ đài người khác, lòng lúc nào cũng thầm mong có một cái đài của mình. Để làm gì, để khi thích thì tìm nghe, nhưng luôn luôn có thể tắt đi khi không cần. Tiếng nói trên thế giới hỗn loạn thật nhiều bề, mà cái đáng nghe vẫn là ít. Thật hiếm hoi, thất ít ỏi, là những tiếng nói đáng nghe.

26/8 Kỳ Thượng

Một cậu bộ đội nói với hai đứa trẻ từ miền Trung Trung bộ ra:

- Không có cách mạng, chắc gì chú cháu mình đã gặp nhau ở đây phải không mày. Chúng mày ra Bắc cố học, rồi đi đánh nhau thay chúng tao.

Một người lính Hà Nội mới vào kể chúng em được huấn luyện có 3 tháng, cứ chơi bời đi về luôn, có thằng tập chưa được một tháng.

Hà Nội không có điện. Mỗi khu phố một ngày điện sáng trong một tuần. Công nhân đi đắp đê cả.

27/8 Đức Lạc Hà Tĩnh

Thật là một điều tôi không muốn tí nào: tôi đã nghĩ không hay về những đám đông và muốn tránh những đám đông - Một đám người ô hợp kinh khủng. Rất khó tìm được một sự tự nguyện sống có văn hoá, sống có tri thức.

Càng ngày, tôi càng thấy rõ, những người lính trẻ của chúng ta thiếu một điều kiện căn bản này—thiếu giáo dục trước khi vào bộ đội. Rất nhiều cậu đã có dáng dấp một chiến binh thành thạo, trước khi trở thành người. Và hình như vào bộ đội cái khuynh hướng chưa thành người đó càng phát triển.

Y hệt cuộc chiến tranh lần trước, một lực lượng dân công khổng lồ được huy động trong chiến tranh. Xem một đám đông tụ tập, tôi chợt nghĩ sao người của chúng ta nói nhiều làm vậy? Và người ta còn làm dáng. Có những người, khi mặc bộ quần áo mới, là cảm thấy bước vào cách mạng. Chính họ không ngờ đang đi giữa cõi sống và cõi chết.

        28/8

Những đứa trẻ con liệt sĩ, những đứa trẻ đi theo đường giao liên từ Quảng Ngãi Phú Yên ra - lại là những đứa trẻ rất hư. Chúng nó chạy loăng quăng trong hàng quân xin thuốc. Chúng nó cũng chửi giao liên như bộ đội, chửi luôn mồm, và một lần, tôi đã chứng kiến một thằng bé chửi vào mặt một người lính khi anh chiến sĩ này lên mặt dạy đứa trẻ kia (Những người ở chiến trường về, lại dễ bị nhiễm các loại tệ nạn ở Hà Nội hơn cả).

Những đứa trẻ bao giờ cũng là hình ảnh của những người lớn.

Không gì quý cho bằng sự giáo dục của cha mẹ, đối với những đứa trẻ.

Những ông già thích nghe đài. Một ông già ở Cự Nẫm kể: Nó họp với mình ở Pa di. Có 2 nước không muốn hop. Mình bảo: Anh không họp mời anh về. (cụ nghe hội nghị Georgetown ra hội nghị Paris)

Chính trị lôi cuốn mỗi con người dân tộc tôi, cũng như các dân tộc khác. Cả thế giới sống như vậy. Nhưng trình độ kinh tế nước tôi đã đủ để mọi người sống vậy đâu.

Văn Thảo Nguyên:  Đất trời của mình mà cứ chui rúc như một bọn ăn trộm.

Nh: Tôi luôn cảm thấy bị đe doạ. Việc đi trên đường luôn luôn là bị đe doạ.

Anh Vinh: Bởi anh coi mình đặc biệt hơn, mọi người thì anh mới có ý nghĩ đó còn như anh xem, tất cả mọi người đều đang bị đe doạ như anh thôi.

...

Tôi đang đi trên con đường giao liên vĩ đại trên đó, theo chiều chảy ngược từ nam ra bắc. Ở đây, có ít nhất mấy hạng người.

- Những cán bộ ưu tú đi học ngay trong chiến tranh

- Những kẻ đào lạc ngũ

- Tốp trẻ con đi bộ từ Khu 5 ra

- Và một ít nhà báo.

Tất cả là một đoàn người hẩu lốn, lúc nào cũng nhao nhao lên đòi ăn, đòi uống, tính chuyện mua đài để nghe nhạc, mua thức ăn, ăn thêm. Người nào cũng sống vì những mục đích lớn lao, nhưng lại hết sức thiển cận, vụ lợi trong những mục đích cụ thể và suy cho cùng là chỉ biết có mình, biết công việc của mình một cách rất là bị động, bó buộc.
 Bước đi của người ta nhích tới một cách chậm chạp, cả đoàn người nhích tới quá chậm chạp. Nhưng tôi không biết nói với mọi người làm sao.

Cuộc chiến tranh này là một cuộc chiến tranh hậu cần, và bên phía chúng ta,  chiến tranh hậu cần với nghĩa một đống người chỉ có việc lo ăn lo mặc cho đám ít hơn đi trận mạc,  cả hai chỉ vừa đủ để mà sống lè tè sát mặt đất, và gọi là chiến tranh đấy nhưng tất cả là cầm chừng.

Tôi hiểu ý nghĩa cao cả của sự hy sinh, nhưng sao vẫn luôn luôn cuộn lên trong đầu cái ý nghĩ ngược lại, giá đừng hy sinh thì hơn. Những người con trai của mọi miền quê tự nhiên họp thành một bọn đi dọc đất nước, và sống tạm bợ, vì những mục đích ai cũng bảo là vĩ đại, nhưng đang là không đâu vào đâu...

 Mọi làng xóm tiếp những người con trai này đã quen. Nhưng tôi vẫn thấy khó quen quá.

Kẻ thù của đã đẩy chúng ta vào một cái thế cùng cực. Tại kẻ thù thôi, người ta chỉ cho phép chúng tôi nghĩ thế. Nhưng tôi muốn thêm vào, suy cho cùng cũng tại ta, mà có khi chủ yếu là tại ta. Điều chắc chắn nhất -- cùng cực quá.

Văn Thảo Nguyên kể một chuyện ngoài lề. Cách dạy con của loài cò lạ lắm. Khi cò con sắp sửa tập bay, cò bố cò mẹ sắp cả bọn thành hàng rồi lần lượt đá chúng khỏi tổ để chúng rơi từ ngọn cây xuống đất. Con nào bay được thì sống. Còn nào yếu thì chết ngay lập tức.

(còn tiếp)