Nhân bàn chuyện "trí thức mới trí thức cũ", tiếp sau bài Vừa khóc vừa cười đưa ngày 21-8, tôi xin tiếp tục giới thiệu một bài viết khác của Nguyễn Mạnh Tường.
Đoạn văn sau đây, theo nhà văn Phạm Thị Hoài là trích phần II (Mỏm đá Tarpéienne), chương 2 (Ông quan tòa Việt Nam) trong cuốn hồi kí Kẻ bị mất phép thông công của luật sư Nguyễn Mạnh Tường (1909-1997); nguyên bản tiếng Pháp Un Excommunié. Hanoi: 1954-1991: Procès d’un intellectuel ; do Nguyễn Quốc Vỹ dịch ra tiếng Việt, in lần đầu trên một trang mạng hải ngoại 2009.
Khi đưa lại đoạn văn này trên Pro&contra 21-7-2013, dưới cái tên Vụ xử án một giáo viên dạy văn Phạm Thị Hoài viết thêm mấy ý :
-- sự kiện xảy ra ở đây là cuối 1954. Theo lời kể của Nguyễn Mạnh Tường “sau khi tiếp
quản Hà Nội, các lãnh đạo cao cấp đã ra lệnh để tòa kết án một giáo sư dạy văn
đã đầu độc tâm hồn sinh viên vì đã giảng dạy tác phẩm có tên là ‘Nỗi cô đơn’(L’Isolement) của nhà văn người Pháp Lamartine“.
Vị quan tòa này đồng thời
là Tổng Thư kí Đảng Xã hội, phân bộ Hà Nội, ủy viên Ban Chấp hành Trung ương
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Bị cáo là một giảng viên tại trường đại học Hà Nội từ trước 1954, không
đi theo kháng chiến và chắc là chỉ được tạm giữ lại trong một thủ đô mới được những người từ Việt Bắc về tiếp quản. Sau vụ này ông bị tuyên án 4 năm tù.
Từ con mắt nghề nghiệp của mình vị luật sư tác giả cuốn Kẻ bị mất phép thông công khi thuật lại lời đối đáp giữa chánh án và bị cáo không quên bình luận thêm rằng vụ xử án này đáng được xem như “quái lạ duy nhất được biết trong lịch sử ngành tư pháp văn minh ngày nay“.
Riêng tôi, khi đọc lại đoạn văn tôi chỉ tự nhủ còn bao nhiêu chuyện về giới trí thức ở miền bắc ở Hà Nội trước 1975 mà mình không biết , mà nếu biết chúng ta sẽ hiểu thêm nhiều chuyện trước mắt.
Hơn thế nữa, đây là một bài học về cách xử thế của người trí thức.
***
Chánh án: Bị cáo! Ông có nhận thấy là ông có tội là đã
dạy cho thanh niên của chúng ta một loại triết lý đầy thê lương, mất niềm tin,
bi quan, trong khi Đảng Cộng sản của chúng ta được giao phó trách nhiệm tuyên
truyền cho sự lạc quan, hy vọng và vui sống?
Bị cáo: Thưa ngài chánh án, làm sao tôi biết được
là Đảng Cộng sản đang dạy về một cuộc sống đầy niềm vui, hy vọng và lạc
quan?
Theo chỗ tôi biết, những
người làm việc cho chế độ cũ được chính phủ kháng chiến giữ lại làm việc chưa
bao giờ học hay đọc bất kỳ ở đâu là Đảng Cộng sản đã dạy những điều như thế.
Ngay cả nếu điều đó có
thật, tôi cũng ngại rằng một nền giáo dục như thế khó mà đạt được kết quả.
Thực vậy, lãnh vực cảm
xúc không phải là đối tượng nằm trong phạm vi quyền hạn của thế quyền.
Những gì xảy ra trong
nội tâm của con người nó không biết về những qui luật về logic và lý lẽ, những
ràng buộc về luật lệ, công lý và ngay cả về đạo đức.
Một cảm xúc được hình
thành, lớn lên, tàn phai rồi biến mất hay tự mình biến thể tùy theo những thôi
thúc, kích động hay những tác động bởi thế giới bên ngoài và tùy theo cá tính
chủ quan của con người trong một nền luân lý, nếu tôi có thể nói thêm về nó, là
có liên quan đến con người khi mỗi người thu nhận hay gạt bỏ những gì đến từ
môi trường chung quanh theo cách riêng của họ.
Đây là lãnh vực mà nếu
quyền lực muốn áp dụng những điều răn dạy để chứng minh niềm kiêu hãnh của mình
thì cũng sẽ buông tay chịu thua.
Nhà chính trị có thể
mong muốn mang lại cho nhân dân hy vọng, niềm lạc quan và vui sống.
Nhưng việc làm không đi
đôi với lời nói, nếu những thực tiễn không đi theo những lý thuyết trừu tượng,
thì chẳng có chuyện gì xảy ra ngoại trừ chuyện làm phù thuỷ bắt ma!
Hy vọng không thể
có nếu không có lý do nào để hy vọng và cũng chẳng có gì để mà hy vọng.
Lạc quan và vui sống sẽ
thấm vào lòng người khi mà ở đâu cũng có trật tự xã hội và phồn vinh, có tối
thiểu tự do và có những quyền mà một xã hội loài người văn minh đòi hỏi phải
có.
Người ta có thể thành
điên khùng như lão Don Quichotte khi bị tay Dulchinée mặt mày nhăn nheo, miệng
mồm không một chiếc răng lừa phỉnh.
Một người trí thức, nhỏ
nhoi như tôi, không thể chấp nhận theo đường lối của Đảng Cộng sản, một đường
lối tạo dựng bằng hy vọng, lạc quan và vui sống.
Nó chỉ là một điều mong
muốn mà sự thành công là tùy thuộc Đảng Cộng sản. Lời buộc tội duy nhất đưa tôi
tới trước vòng móng ngựa ô nhục này không có một cơ sở nào đứng vững.
Tôi cho rằng tôi không
có tội là đã làm hại đến một đường lối chính trị mà nói một cách bình thường và
đúng đắn là không hiện diện.
Ngoài ra, tôi sẽ rất vui
nếu được biết là dựa trên điều khoản nào của luật pháp, những điều mà chưa bao
giờ có, để các ông kết án tôi trước toà?
Chánh án: Chúng ta đừng chơi nhau trên chữ nghĩa, ném
vào nhau những điều này nọ của bộ Luật Hình sự.
Sự việc đã hiển
nhiên.
Có hay không có việc ông
giảng dạy cho sinh viên tác phẩm Nỗi cô đơn của
tác giả Lamartine và ca tụng nhà thơ này?
Có hay không có việc ông
tán tụng những vần thơ chán chường, mất hy vọng và bi quan yếm thế và hậu quả
là đầu độc tâm hồn của giới trẻ đã nghe theo tiếng gọi của Đảng Cộng sản của
chúng ta mà đứng lên muôn người như một để xây dựng lại nền Tự do, Độc lập và
Tự hào Dân tộc?
Bị cáo: Thưa ngài, tôi không học luật, nhưng bất
cứ người trí thức nào cũng đều hiểu là muốn kết án ai đều phải dựa vào một hay
nhiều điều Luật Hình sự định rõ tính chất và những điều kiện để cấu thành tội.
Hơn nữa họ cũng biết là
chính trị và luật là hai lãnh vực không giống nhau, giống như ước mơ và sự
thật.
Mơ ước là điều cho phép
nhà chính trị làm khi mà những việc làm của họ là nhắm tới tương lai, nhưng
luật là được xây dựng vững chắc trên những cơ bản vững chắc, của hiện tại và cụ
thể, vì nó hoạt động trong hiện tại để mà duy trì và xây dựng nên một xã hội
phù hợp với ước vọng của mọi người.
Mọi lẫn lộn giữa mơ và
thực, giống như trường hợp giữa chính trị và luật, là một bước nhảy lùi về quá
khứ hàng thế kỷ.
Lời buộc tội giờ đây có
chút thay đổi.
Tôi không phê phán
đường lối chủ trương của Đảng Cộng sản, nhưng tôi ca tụng một nhà thơ mơ mộng,
biện hộ cho tư tưởng chán chường, thất vọng và bi quan, tôi tự nhắc với tôi là
người trí thức có tiếng tăm không làm chuyện ca tụng bất cứ
ai, biện hộ cho bất cứ người nào.
Hai từ ngữ đó phải
được lấy ra khỏi trong mọi lời lẽ buộc tội: đó là một sự lạc đề không đúng với
ý nghĩa chính thức của hai từ đó. Có thể nói một cách chính đáng, đây là một
hành động hạ nhục và xúc phạm đến lòng tự trọng của người trí thức.
Ngay khi đang lúc
tán dương, người trí thức tự kiềm chế mình để không bị bất ngờ vì tán dương rởm
và luôn luôn giữ một sự dè dặt nào đó.
Nụ cười và thái độ quỳ
lạy không nằm trong nghề của họ, mà làm vũ khí của những người đã bán rẻ lòng tự
trọng để chắt mót được những lợi lộc tồi tàn.
Tôi xin nhắc lại: tôi
không tán dương một ai, ngay cả đó là người được mọi người ca tụng.
Tôi không đứng ra bào
chữa cho một chủ thuyết nào, ngay cả khi có hàng triệu người theo nó và ca tụng
nó.
Không, tôi chỉ phân
tích, giải thích, cố gắng làm cho sinh viên hiểu cái trạng thái tình cảm mà
không một kẻ độc tài nào, không một chế độ độc tài nào có thể xoá bỏ, khi mà
tác phẩm ấy đã có mặt hơn một thế kỷ nay.
Chính trị có thể thực
hiện quyền lực của mình ở hiện tại, đôi khi trong tương lai, nhưng cũng phải
chấp nhận là đối với quá khứ thì không thể làm được gì.
Vì vậy tình cảm mơ mộng,
một trạng thái của tâm hồn, là chuyện đã có từ lâu, nếu ngài cho phép tôi có ý
kiến, là mọi người đều có thể chứng minh đó là một điều chân thành, con người
ai cũng liên tục mơ mộng cho đến một tuổi nào đó và trong một hoàn cảnh sống
nào đó.
Chỉ có những người cộng
sản lão đời, những người khắc khổ không còn nước mắt mới cho rằng không thể có
những giọt nước mắt khốn cùng của loài người, để tự nâng mình thành một loại
siêu nhân.
Thưa ngài, tôi không tự
biện hộ cho tôi, tôi chỉ làm công việc trả lời sự kết án của ngài.
Tôi đã biết trước số
phận của tôi: không có người nào bị Toà án Nhân dân xử mà bước ra khỏi đó để về
nhà. Tôi có thể nghe buổi xét xử.
Tôi có thể đơn giản nhận
tội và nhờ sự khoan hồng của Đảng Cộng sản, và với những cố gắng cá nhân, tôi
hứa rằng tôi sẽ không từ bỏ một nỗ lực nào nhằm cải thiện và làm trong sạch
những suy nghĩ của tôi để đi đúng đường lối của Đảng Cộng sản.
Nhưng tôi mong mỏi rằng,
ít nhất một lần, tiếng nói trung chính của người trí thức được nghe đến, để cho
những thế hệ ngày nay và mai sau hiểu chính xác thế nào là một nền công lý cách
mạng.