Khoảng cuối 2005, nhân việc xuất bản cuốn "Nhật ký Đặng Thùy Trâm", tờ Sinh Viên Việt Nam đã đề nghị tôi trao đổi vài điều nhằm giúp các bạn trẻ nhận diện lại lý tưởng và các giá trị từ đó tìm ra phướng hướng hành động của mình trong hoàn cảnh xã hội hậu chiến.
Sau hơn mười năm đọc lại, tôi có cảm tưởng bài viết vẫn có phần thích hợp, với nghĩa lớp trẻ hiện nay vẫn chưa có thay đổi bao nhiêu, và nhìn chung là đang lúng túng trong việc tự xác định. Xin giới thiệu lại ở đây để các bạn cùng đọc và cho thêm ý kiến.
1/THÔNG ĐIỆP LÀM MẪU QUA RỒI
HỎI Đọc những trang nhật ký của anh Nguyễn Văn Thạc và chị Đặng Thuỳ Trâm hơn 30 năm về trước, khi họ còn đang là những người trẻ tuổi đang cống hiến tuổi thanh xuân cho công cuộc giải phóng đất nước, nhiều người trẻ hôm nay đều rất xúc động trước lý tưởng, hoài bão cao đẹp của họ. Nhưng nhiều người khác lại có vẻ buồn hơn khi thấy cái lý tưởng đó hình như đang mất dần đi trong cuộc sống thời bình...
TRẢ LỜI Tôi cho rằng nỗi buồn anh vừa nói là chính đáng, nhưng để khỏi buồn, phải hiểu rằng hoàn cảnh mỗi thời một khác, không thể và không nên đem cái lý tưởng của thời chiến tranh để áp đặt cho con người thời bình. Với tôi, những trang nhật ký ấy không phải được in ra để làm mẫu cho các bạn trẻ bây giờ.
Thời ai đó phát ra thông điệp làm mẫu qua rồi.
Điều tôi muốn đề nghị là qua những trang nhật ký đó, kích thích được các bạn trẻ có thái độ đúng đắn với chính bản thân mình.
Tôi vẫn nghĩ người mình thời nay, kể cả thanh niên, nhiều khi bị mắc cái bệnh hời hợt quá nặng.
Dễ bằng lòng với những gì đang có.
Nghèo nàn trên phương diện nội tâm.
Lúc nào cũng nói mà huyên thiên không hiểu là đang nói cái gì.
Giá kể ta biết dành ra ít thời gian để đối diện với chính mình suy nghĩ thêm xem mình là ai, mình đang ở đâu, đang làm gì và qua đó phanh phui những ẩn sâu trong con người mình thì hay biết bao. Ngay cả tuổi trẻ cũng vậy...
*
HỎI Ông cắt nghĩa thế nào về sự khác nhau giữa hai thế hệ?
TRẢ LỜI Tôi nhớ trong cuốn hồi ký Thế giới hôm qua, nhà văn áo Stephan Zweig từng nói tới cái cảm giác kỳ lạ của con người phương Tây khoảng những năm bắt đầu đại chiến thứ nhất : “Sau một đêm, chúng tôi tỉnh dậy và thấy thế giới cũ không còn nữa”.
Sở dĩ như vậy vì đầu thế kỷ này là giai đoạn chứng kiến sự thay đổi lớn của thế giới từ cổ điển sang hiện đại.
Trong tư duy cổ điển, con người với con người, con người với hoàn cảnh sống rất hoà hợp. Người ta luôn biết mình phải làm gì và trước mắt người ta hầu như chỉ có một con đường duy nhất.
Còn khi chuyển sang thời hiện đại, sự hoà hợp, cân đối hôm qua không còn nữa.
Thế giới trở nên kỳ dị.
Không phải bao giờ con người cũng dễ hiểu với nhau như ngày trước. Và ngay trong một con người cũng có sự phân cách.
Một con người có thể có hai ba bộ mặt khác nhau như trong tranh Picasso chúng ta đã xem.
Tôi cho rằng ở Việt Nam cũng đã xảy ra sự biến động đó.
Ngay trong cùng một khoảng thời gian như cuộc chiến tranh chống Mỹ, thì những năm đầu có khác (như ta quen đọc trong phần lớn các tác phẩm văn học), mà từ 1968 trở đi đã khác (đọc Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh, thậm chí chỉ cần đọc Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu người ta đã bắt đầu nhận ra sự khác biệt đó.)
Từ sau 1975 thì hoàn cảnh càng thay đổi.
Tinh thần của xã hội hiện đại đã và đang chi phối cuộc sống người Việt.
Chỉ có điều khác là nếu ở thế giới người ta bình tĩnh để đón nhận và lý giải nó thì ở ta cái mới cái hiện đại lại ít được nói tới hoặc bị lãng tránh. Chúng ta thường đánh đồng các giá trị với nhau, rồi quá luyến tiếc cái đã qua, nên với lớp trẻ, công tác giáo dục ngày càng thiếu thuyết phục.
2/ ĐÁNH GIÁ LỚP TRẺ HIỆN THỜI
HỎI Có vẻ như ông không chia sẻ với những lời kết án lớp trẻ hiện nay?
TRẢ LỜI Tất nhiên là không rồi.
Ngược lại, tôi thì thấy các bạn trẻ bây giờ khá bơ vơ. Họ gặp nhiều khó khăn lắm, thậm chí còn khó khăn hơn chúng tôi nữa.
Chúng tôi cực khổ nhưng có niềm tin, còn sự khủng hoảng niềm tin thì đang thấy ở nhiều bạn trẻ hôm nay.
Thế hệ chúng tôi chỉ lo đối mặt với kẻ thù và cuối cùng đã góp phần làm nên chiến thắng.
Thế hệ các bạn bây giờ đang đối mặt với nỗi đau đớn của đất nước tụt hậu, và trong thâm tâm nhiều người tự hỏi không biết bao giờ chúng ta mới thực sự giải quyết được điều đó.
Trong cuộc sống, khá nhiều bạn trẻ già đi rất sớm.
Một số ra vẻ nhanh nhảu chớp lấy thời cơ để kiếm tiền và tưởng rằng bằng cách đó sớm in dấu ấn của mình trước xã hội, sau đó lao vào cuộc sống ăn chơi thực dụng.
Một số khác lại sống đờ đẫn, mộng du hay rơi vào một tình trạng vô cảm, một sự chết mòn về tâm lý.
*
HỎI Ông có cực đoan quá không? Bởi với nhiều người thì tình trạng lớp trẻ mà ông miêu tả chỉ là cá biệt và đấy không phải là lỗi của cá nhân họ. Liệu có cần nói đến những ảnh hưởng (tiêu cực) của thế hệ đi trước?
TRẢ LỜI Tôi cũng rất mong muốn có người chứng minh một cách thuyết phục rằng tôi nói sai. Cụ thể hơn, tôi nghĩ rằng giá có thể mở ra một cuộc đối thoại trên phạm vi toàn xã hội để nhận xét về lớp thanh niên hiện nay, và nếu cho rằng họ có hư thì đâu là nguyên nhân đẻ ra sự hư hỏng đó.
Dù đánh giá mức độ thế nào, song có thể tin chắc trong cái hư của lớp trẻ bây giờ có nhiều cái hư do người lớn gây ra.
Tôi tin rằng những người lớn thoái hoá biến chất -- mà tiêu biểu là các quan chức tham nhũng -- thì con cái của họ sẽ không ra gì. Bởi không ai lừa được con cái cả và cũng vì con cái phản ánh rất đúng chất lượng làm người của bố mẹ.
Nhiều lỗi của giới trẻ bây giờ nảy sinh là để phản ứng lại với cách sống bon chen, giả dối, nói một đằng làm một nẻo của chính lớp người đi trước. Vì thế mà trong cái hư của nhiều người trẻ hôm nay, tôi thấy lớp người đi trước có lỗi nhiều.
*
HỎI Tức là theo ông hoàn cảnh xã hội không giúp cho người thanh niên sống tốt sống đúng đắn, và đó là chỗ khác giữa hôm nay và hôm qua?
TRẢ LỜI Đúng vậy.
Nhìn ra xã hội bây giờ, chúng ta không tránh khỏi xấu hổ: quan hệ giữa người với người rời rã; cơ sở vật chất hạ tầng yếu kém; môi trường ô nhiễm, đường đầy bụi bặm, rác rưởi; công nhân đi lao động nước ngoài bị trả về; giáo dục thì nhồi sọ, chạy thành tích, chạy điểm, đủ thứ “cò, phe vé” ; hầu như ở đâu cũng thấy gian lận....
Sau cái phồn vinh giả tạo mốt này mốt kia, chất lượng cuộc sống bị hạ thấp thảm hại.
Và cay đắng là chúng ta biết xấu hổ, biết ngượng nhưng vẫn cứ làm.
Lên án thì cứ lên án nhưng lười biếng, cẩu thả, chạy điểm, đưa hối lộ … vẫn tiếp tục.
Dần dần những cái xấu đó biến thành chuyện bình thường, chuyện “tặc lưỡi” cho qua. Mỗi cá nhân đều hiểu rằng trong cuộc đấu tranh chống lại hoàn cảnh, mình không đủ sức.
3/THAY ĐỔI BĂT ĐẦU TỪ ĐÂU
HỎI Một cái nhìn lạc quan hơn, được biểu hiện trong ý kiến của nhà văn Nguyên Ngọc trong mục Thời sự và suy nghĩ trên báo Tuổi trẻ (thứ 5, ngày 21.7.2005).
Nguyên Ngọc cho rằng “...Hiện nay chúng ta đang đến trước một cơ hội mới, một cơ hội lớn...Thậm chí có thể nói mấy mươi năm nay, chưa bao giờ có được tình thế tốt hơn bây giờ để có thể bứt phá lên, chuyển sang một bước quan trọng về chất của phát triển”... Ông có chia sẻ với nhận định đó?
TRẢ LỜI Tôi đồng ý với Nguyên Ngọc là bây giờ rất cần phải thay đổi nhưng lại không tán thành khi nghe ông bảo chưa bao giờ tình thế tốt hơn bây giờ.
Theo tôi, ngược lại, hầu như chúng ta chưa chuẩn bị được gì cho sự thay đổi đấy. Điều kiện cho sự thay đổi ít quá, nếu thay đổi thì sẽ gặp rất nhiều khó khăn nên tôi không tin đây là một giai đoạn có thể bứt phá lên được.
Không khéo thì những lời kêu gọi lại trở thành cách nói một chiều, chúng rất dễ khiến các bạn trẻ rơi vào ảo tưởng.
Đọc một số truyện ngắn của Nam Cao tôi thấy có một mô-tip lặp lại thế này: nhân vật rơi vào tình thế bế tắc rất cần sự thay đổi; nhưng một chút thay đổi ấy quá bé nhỏ, nhất là nó lại đẩy người ta rơi vào tình trạng bế tắc mới, thậm chí nặng hơn bế tắc hôm qua.
Ta ngày nay cũng đang như thế.
*
HỎI Nhưng chẳng lẽ chúng ta cứ mãi ngồi chờ và cứ bi quan trước thực tại xã hội (mà tôi nghĩ thời nào cũng có). Nhất là những người trẻ tuổi khi cơ hội của họ không phải là nhiều? Vậy phải bắt đầu từ đâu?
TRẢ LỜI Trước hết cả xã hội phải tìm cách thay đổi về nhận thức. Việc nhận diện lớp trẻ phải coi là bắt buộc trước khi đưa ra những lời khuyên bảo.
Các phương tiện truyền thông nên dành thêm nhiều đất để soi dọi vào đời sống các bạn trẻ bây giờ, xem họ sống như thế nào và nghĩ như thế nào về thời cuộc và về chính họ.
Nói chung tôi muốn trở lại cái ý đã nói đây đó : Hãy nghiêm khắc và tự đặt ra yêu cầu cao với chính mình.
Trong quan hệ với các thế hệ đi trước, cách tốt nhất để lớp trẻ biểu hiện lòng biết ơn là phải tìm cách vượt lên, đi xa hơn họ.
Trong truyện chưởng của Kim Dung bao giờ cũng có hình ảnh của những chàng thiếu niên anh tuấn từ giã sư phụ xuống núi để tự tìm cách khẳng định mình. Tôi nghĩ rằng mỗi người thanh niên phải tìm cách chuẩn bị để có ngày làm cuộc từ giã mà chính các sư phụ chân chính cũng mong muốn đó.
Bài viết có sự giúp đỡ tận tình của bạn Lê Hồng Lâm
Nhân đây tôi xin có lời cảm ơn.
Bài trả lời phỏng vấn này chưa từng được đưa trên blog của tôi.
Bản thảo được đưa trên là dựa vào trang Chiếu làng
http://chieulang.com.vn/…/hay-nghi-toi-ngay-gia-tu-su-phu-x…
Xin ghi nhận ở đây lời cảm tạ của tôi với chủ nhân Chiếu làng