Lời dẫn
Có thể
dễ dàng giải thích Vũ Trọng Phụng lôi cuốn chúng ta là vì một thời gian dài, ở
Hà Nội, đến gần ba chục năm, tác phẩm của ông không được in lại.
Tuy
nhiên, cái chính không phải ở chỗ đó.
Trước và sau chiến tranh ít năm, số tác giả bị
cấm đoán khá nhiều – rõ nhất là trường hợp các nhà văn Tự Lực văn đoàn và các
nhà thơ trong phong trào Thơ mới.
Nhưng
nếu không tự dối lòng, phải nhận rằng trừ có Thạch Lam, còn như cả Khái Hưng,
Nhất Linh -- mà nhất là Nhất Linh – sau khi không bị hạn chế thì vẫn không có
được sự hấp dẫn với công chúng rộng rãi, mặc dù trên ý thức ta vẫn biết rằng trong
khung cảnh văn học nửa đầu thế kỷ XX, tác giả Đoạn tuyệt Lạnh lùng Bướm trắng… là một ông lớn.
Tôi
nhớ lần cuối cùng gặp nhà văn Nguyễn Mộng Giác ở Hà Nội cách đây mấy năm, anh Giác
cũng phải thầm kêu với tôi là bây giờ làm sao đọc được Nhất Linh với niềm say
mê như năm sáu chục năm trước.
Cũng
nên nói thêm là trong sinh hoạt văn học miền Nam
Trong
các cuộc bàn luận văn học người ta ít nhắc đến ông.
Văn phẩm
của ông không trở thành cái mà người ta ao ước “giá kể mình cũng viết được
những trang như thế”. Trong các sách giáo khoa văn học ông cũng chỉ chiếm một
vị trí tương tự như Nguyễn Công Hoan Lê
Văn Trương…
Còn ở Hà Nội, tính theo cả thời đại lớn hơn sáu chục năm nay, phải
nhận một tiểu thuyết như Số đỏ đã sống hết mọi biên độ mà một tác phẩm văn
chương có thể có. Bị coi là một dâm thư. Bị quăng lên quật xuống, xỉ vả hành hạ.
Rồi lúc khác lại được in đi in lại như thứ của quý, phải chia đều cho mọi người
cùng hưởng -- mới đây cả nhà xuất bản Kim
Đồng chuyên làm sách cho thiếu nhi cũng đã đứng tên in lại tác phẩm này
trong tủ sách vàng của mình .
Và tác
giả thì được đẩy lên vai trò của một nhà văn thần thánh thuộc cái cỡ của những
văn hào thế giới Stendal Balzac.
Có lý do nào
làm cho họ Vũ trở thành có sức lôi cuốn đặc biệt với đời sống văn học Hà Nôi và
đời sống văn học cả nước được Hà Nội hóa sau 1975?
Ở đây, hình như đã có một sự gặp gỡ. Nghĩa là
chúng ta đọc nhiều vì chính nhu cầu của chúng ta chứ không phải chỉ vì Vũ Trọng
Phụng.
Tôi tạm giả định là với một tác phẩm như Giông tố, cái chính là đám đông độc giả
và cả giới cầm bút chúng ta tìm thấy một tâm tình phổ biến mấy chục năm nay—một
sự bất mãn thường trực với hoàn cảnh. Bất mãn khó chịu căm giận muốn đạp đổ
muốn trốn tránh mọi dây rợ ràng buộc… mà không sao thoát nổi. Vượt lên trên cái
cảm giác về một cuộc đời lay động đến từng ngõ ngách, chính cái sự bứt rứt cay
đắng bất lực của con người mới là cái dư vị kéo dài sau khi theo dõi câu chuyện trải rộng từ nông thôn đến đô thị này.
Hoặc như trường hợp nhân vật Xuân tóc đỏ. Ngay so với
Chí Phèo thì Xuân cũng thu hút tâm trí chúng ta nhiều hơn. Tại sao?
Chí Phèo
là phần con người chúng ta đã thoát khỏi.
Còn Xuân
như đang đồng hành với chúng ta gợi ý cho ta về cách sống cách nghĩ.
Một mặt cái anh Xuân nhặt ban ấy là đối tượng
để chúng ta chế giễu. Một lương tri bình
thường không bao giờ quên rằng khi nói về Xuân là phải thêm vào cụm từ “kẻ cơ
hội đáng khinh đáng ghét”.
Nhưng
trong thâm tâm -- nếu tôi không nhầm -- thì chính ra nhiều người chúng ta thấy
mình nào khác thân phận chàng Xuân nọ.
Cũng như Xuân, phần lớn chúng ta bắt đầu lập
nghiệp trên một mặt bằng khó khăn. Khi bước vào ngưỡng cửa cuộc đời lạ lẫm, cái
làm cho chúng ta làm thành những con người là ở những tham vọng. Giữa thời điên
loạn xiết bao mong mỏi là giá có thể được gặp may và điều duy nhất chúng ta tự
nhủ mình là nhớ phải cố tận dụng cái may mỗi khi nó tới.
Một
cách giải thich như vậy theo tôi không làm giảm ý nghĩa của ngòi bút họ Vũ.
Ngược
lại khi làm một cuộc đối chiếu để từ cái quá khứ chưa xa ấy, phát hiện ra những cảnh ngộ, những vấn đề của cuộc
sống hôm nay, ta sẽ tìm thấy ở việc đọc sách ý nghĩa thiết thực. Những trang viết cả hay cả
dở cả vụng về luộm thuộm lẫn sáng giá xuất thần của Vũ Trọng Phụng sẽ soi sáng
cuộc sống trước mắt chúng ta. Và cuộc đối chiếu đó hứa hẹn nhiều khía cạnh thú
vị mà tôi tin là ở dưới suối vàng nhà văn họ Vũ cũng không mong gì hơn.
Trên đây
là những ý nghĩ mới hình thành trong tôi vào dịp kỷ niệm 100 năm sinh của Vũ
Trọng Phụng (20/10/1912- 20/10/2012). Đáng lẽ cần phải triển khai rộng ra hơn
nữa.
Tuy
nhiên khi xem lại các bài viết của mình về nhà văn này mười năm trước hai mươi
năm trước, tôi thấy hình như phần nào các ý nghĩ trên đã manh nha trong mình,
bởi vậy xin giới thiệu lại ở đây, gọi là làm đà để bản thân cũng như những bạn
cũng có suy nghĩ như mình có thêm hào hứng làm tiếp công việc cần làm.
Công việc trước mắt của tôi chỉ là qua Vũ
Trọng Phụng để hiểu thêm người Việt xã hội Việt. Còn ước ao ư? Ước là một mai
đây, ai đó trong các nhà nghiên cứu văn học tương lai sẽ viết được một cuốn
sách về Vũ Trọng Phụng ở cái trình độ mà người ta gọi là nắm được cái thần của
Vũ Trọng Phụng. Và mỗi khi có người bạn quốc tế nào muốn hiểu Việt Nam ta sẽ
đưa Số đỏ Giông tố cho họ đọc, kèm theo cuốn sách phê bình này. Và ta khẽ bảo
thêm họ:
-- Vâng, muốn hiểu chúng tôi, nhất định là ông phải
đọc Vũ Trọng Phụng rồi. Nhưng trước khi cùng chúng tôi tiếp tục khai phá các
trang viết của nhà văn, mong ông bớt chút thời giờ nghe chúng tôi lược lại cái
đầu dây mối nhợ nó đã làm cho nhà văn họ Vũ trở nên thân thiết với chúng tôi
đến vậy. Sau đó hy vọng là các ông sẽ trở lại Vũ một lần nữa, trở lại với nghĩa
tiếp tục cùng chúng tôi đi mãi vào con đường tìm hiểu cái cộng đồng mà mặc dù
là người trong cuộc, chính chúng tôi cũng chưa tự hiểu hết.
Bài một
VŨ TRỌNG PHỤNG
VÀ MỘT LỚP NGƯỜI THÀNH THỊ,
MỘT NỀN VĂN CHƯƠNG ĐÔ THỊ
VÀ MỘT LỚP NGƯỜI THÀNH THỊ,
MỘT NỀN VĂN CHƯƠNG ĐÔ THỊ
Nhìn
vào tấm ảnh Vũ Trọng Phụng còn sót lại và in ở tập I của Tuyển tập Vũ Trọng
Phụng hôm nay, khó lòng có ai nghĩ rằng con người đó mất khi mới 27
tuổi.
Cái gì
là thần thái chính hiện lên trên khuôn mặt đó? Một chút chán chường hoài nghi
về thế thái nhân sinh toát ra sau cặp mắt mệt mỏi. Mà cái nhìn chậm rãi pha
chút mệt mỏi ở đây lại như một điều cả quyết - không, sự chán chường của tôi là
không thể nào cứu vãn được. Nó là kết luận tôi buộc phải rút ra từ cả cuộc sống
sôi nổi với cái thế “day tay mắm miệng” quyết liệt của mình. Tôi đã định từ
chối mà không sao từ chối nổi. Vậy tôi bằng lòng chấp nhận nó. Sống ngắn ngủi
thế cũng đã đủ rồi. Ra đi không có gì phải nuối tiếc nữa. Dẫu sao cũng còn hơn
chán vạn kiếp sống thiểu lực nhạt nhẽo khác.
Và Vũ Trọng Phụng đã toại
nguyện.
Từ tác phẩm của Vũ Trọng Phụng
người ta cũng bắt gặp một cái nhìn cuộc sống tương tự như vậy - một cái nhìn đã
ổn định, đã vững vàng, đã đủ cay đắng chua xót, cả hăm hở lẫn chán chường rồi,
nên cũng coi như đã trọn vẹn và tất cả là không thể sửa chữa được nữa.
Một
điều người ta thường ngạc nhiên mỗi khi nghĩ tới những trang văn của Vũ Trọng
Phụng là sao con người này có thể biết nhiều đến thế. Chữ từng trải đối với ông
hình như không hợp, phải nói là ông biết lắng nghe, biết tổng hợp, biết từ một
cuộc sống hữu hạn của mình thu góp lấy tinh hoa của bao cuộc sống khác, nên mới
có sự thông thuộc, sự thành thạo đối với nhiều mảng sống khác nhau vậy. Từ lễ
phát chẩn đông hàng ngàn người trước cổng một nhà triệu phú đến một buổi tối
sáng trăng, mấy người nhà quê ngồi bóc lạc luộc gẫu chuyện; từ những đám bạc,
những đám hút xách, cảnh chơi bời của đám nhà giàu và công chức Hà thành, tới
một buổi việc làng, một bữa cơm chạy lụt... tất cả bấy nhiêu khung cảnh, sự
việc rồi là lời lẽ của con người, những chi tiết trong trang phục, thoáng lo
lắng chợt hiện ra trong tâm tư một bà mẹ già... hầu như cái gì Vũ Trọng Phụng
cũng biết, cũng mô tả một cách rành mạch. Stéfan Zweig nói rằng trong Balzac
“có cả một thời đại, cả một vũ trụ, cả một thế hệ”. Đôi lúc đọc những Cơm
thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây, Số đỏ, Giông tố... người đọc bất chợt nghĩ
rằng cũng có thể nói về Vũ Trọng Phụng bằng một câu tương tự.
Ta sẽ
ngạc nhiên hơn, nếu như nhớ rằng mặc dù trải rộng ra như vậy nhưng cũng như ở
nhiều nhà văn lớn, thế giới của Vũ Trọng Phụng là một thế giới định hướng rõ
rệt. Tác giả biết nhuộm cho cái nhân gian do ông vẽ ra một sắc thái chỉ riêng
ông có. Trong khi chiếm lĩnh khách quan, văn chương của ông vẫn chủ quan đến từng
chi tiết. Dù viết về cái gì ông cũng tìm ra được lý do để mang được cách giải
thích nhân sinh của mình vào đó, và tạo ra đủ cớ để cho người ta phê phán ông
là định mệnh, cay nghiệt, hoài nghi, và cả khiêu dâm nữa.
Dù viết về cái gì, ông cũng để
lại dấu ấn con người mình, cách nghĩ mình, cả tính mình. Từ các trang sách, ông
mỉm cười với hậu thế:
- Tôi
là thế đấy. Tôi độc đáo và không lặp lại như một hiện tượng thiên nhiên. Tôi
luôn luôn mời gọi người tới lý giải!
*
Nghị
Hách và Xuân Tóc Đỏ, ông đồ Uẩn và cụ Cố Hồng, người tù chính trị được tha có
tên là giáo Minh và ông già Hải Vân hành tung bí mật dám làm đủ chuyện ám muội.
Rồi bà Phó Đoan, thị Mịch, Tuyết, Loan, cụ Cử, chị Tuất v.v... và v.v... Thế
giới nhân vật của Vũ Trọng Phụng khá đông và thuộc nhiều giới khác nhau. Khi
được nâng lên đến mức điển hình, một số người trong họ là tài liệu quý, giúp đỡ
đắc lực cho những ai muốn nghiên cứu về xã hội hoặc tìm hiểu tài nghệ ngòi bút
Vũ Trọng Phụng. Nhưng còn như để hiểu tâm sự người viết, cái phức tạp đa đoan
của chính tác giả, thì có những nhân vật chỉ đóng vai phụ, hoặc có vẻ không
tiêu biểu gì, thật ra lại là một thứ chìa khoá khá tốt, mà người nghiên cứu
không có quyền xao nhãng.
Ý chúng tôi muốn nói tới nhân
vật Long trong Giông tố.
Vốn có
một cuộc sống cơ cực, tủi nhục (đặc biệt về mặt tinh thần), lại tiếp thu được
một ít kiến thức, và có lúc có cả triết lý nữa, nhân vật này giống như một thứ
chất hỗn hợp. Chỉ có điều đáng tiếc là quá trình hỗn hợp ở đó đang dang dở,
chưa hoàn thành. Khi lăn lộn ở “dưới đáy” xã hội, Long không tiếp thu được phần
khoẻ mạnh của cuộc sống lao động. Còn như sự học của Long thì cũng nửa
vời chắp vá nốt. Bởi vậy, càng có dịp tiếp xúc rộng - nay ở ấp Tiểu Vạn Trường
Thành, mai xuống Cảng, ngày kia ra ngõ Sầm Công... - Long càng chán chường,
hoang mang, không tìm ra cuộc đời với cái nghĩa lý thật của nó.
“ - Thưa
ông, hiện nay tôi có một điều khổ tâm không thể tả được. Tôi khổ lắm, tôi giận
thân, giận đời lắm, tôi muốn liều lĩnh làm một điều gì xằng bậy, một điều gì
càn dở, chỉ cốt được hả giận mà thôi (...)
- Tư tưởng phá
hoại lạ.
- Vâng, chính
thế. Tôi chỉ muốn được khổ sở cho nó bõ một thể.
- Ông Long,
ông điên mất rồi.
- Thưa
ông, chẳng phải tôi không biết như thế là điên đâu. Nhưng không hiểu vì sao tôi
muốn điên lắm, không thì không chịu được nữa. Trời ơi, nếu ông có là tôi, thì
ông mới hiểu được những nỗi đau đớn của tôi”
Nội
dung cả đoạn đối đáp rõ, riêng câu cuối cùng của Long có một ý nghĩa đặc biệt.
Nó hé ra cho thấy rằng ở Long cái ý thức về cá nhân đã lên đến cực điểm. Long
mạnh, Long khác người vì phần ý thức ấy, nhưng Long cũng lại là nạn nhân của
phần ý thức ấy.
Ở chỗ này, Long rất gần Vũ
Trọng Phụng.
Có
những ngòi bút như Vũ Trọng Phụng trong văn chương vì có không biết bao nhiêu
Long trong đời sống. Những điều như Vũ viết ra, như Long nói ra, là cái phần tự
ý thức của một lớp người hỗn tạp, táp nham, đau đớn, ê chề, nhưng lại biết suy
nghĩ và khổ vì sự bế tắc không lối thoát của mình: lớp dân nghèo thành thị.
*
Do
những đặc điểm lịch sử, sự phát triển của chế độ phong kiến ở Việt Nam trải qua
nhiều khuất khúc và không thể gọi là mang tính chất điển hình. Ngay vào thuở
cực thịnh của chế độ đó, các yếu tố thị dân vẫn là một cái gì phát triển không
bình thường. Những người thành thị được gọi bằng cái tên không mấy cảm tình, dân
kẻ chợ (và xách mé hơn mà cũng đúng thực chất hơn, dân tứ chiếng).
Trong văn học Việt Nam thời phong kiến, và rộng hơn, trong tâm lý phổ biến ở xã
hội, trong đời sống tinh thần nói chung bao giờ cũng thấy đầm ấm một tinh thần
lạc quan nó là cái đặc tính cố hữu của những người nông dân sống gần thiên
nhiên. Một yếu tố bao trùm khác là xu thế ca tụng cái thanh cao, cái trong sạch
của cuộc sống nông thôn, ca tụng thú điền viên, bài bác khinh bỉ cuộc sống
thành thị, cho là ở đó, nhân tình thế thái điên đảo, đồng tiền làm hư hỏng con
người.
Nhưng
muốn hay không muốn, thành thị cứ phát triển. Con người kẻ chợ cứ hiện ra rõ
nét dần trong văn học, hơn thế nữa, cũng ngày một rõ hơn, mạnh dạn, tự tin hơn
là những tiếng nói văn học đại diện cho nếp sống, nếp nghĩ của lớp người kẻ chợ
đó. Trong Cung oán ngâm khúc, người ta bắt gặp một triết lý bi quan
ở dạng cô đọng; sự kết hợp giữa cung đình và thành thị đẻ ra lối nói kiêu sa
pha chút nhục cảm, một thứ nhục cảm mới nẩy nòi, nên còn thô vụng (Tai nghe
nhưng mắt chưa nhìn - Bệnh Tề Tuyên đã nổi lên ầm ầm). Với Hồ Xuân Hương, các yếu tố nhục cảm được sử dụng một
cách khéo léo hơn, đủ sức trêu trọc, chòng ghẹo người ta hơn, nghĩa là được tác
giả quan niệm một cách tự nhiên hơn. Cái lý tưởng điền viên kia không có nghĩa
lý gì với Hồ Xuân Hương cả. Trong thơ ca của người nữ sĩ sống nhiều ở Hà thành
này, nhân vật trữ tình luôn luôn chon von trong một thế đứng đơn độc, mặc dù
đang ở giữa mọi người nhưng không sao tìm được sự thông cảm của con người, và
nhìn cái gì cũng ra kỳ hình, dị dạng (Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom - Oán
hận trông ra khắp mọi chòm - Mõ thẳm không khua mà cũng cốc - Chuông sầu chẳng
đánh cớ sao om). Sự cô đơn cá nhân đó cũng là chỗ gần gũi giữa Hồ Xuân
Hương với một người như Trần Tế Xương. Tuy là sống cùng thời nhưng nếu thơ
Nguyễn Khuyến đi sát cái nhịp hài hoà bình thản thôn dã và không hề phân vân
trong việc tìm lại sự yên tĩnh đã mất thì thơ Tú Xương là tiếng nói trực tiếp
của những con người thành thị, với tất cả sự trắng trợn có thể có của nó (Vợ
lăm le ở vú, Con tấp tểnh đi bồi...); tiếng nói ấy không ngại chua chát,
cay nghiệt khi nói về một cuộc sống đã mất hẳn sự hoà điệu, sự thanh cao mà
người ta hằng mong muốn.
Nguyễn
Gia Thiều, Hồ Xuân Hương, Trần Tế Xương không phải những hiện tượng ngoại
lệ. Làm nền cho họ là cả một dòng văn học liên tục. Từ dòng văn học đó, từ Trạng
Quỳnh, Trạng Lợn, từ Hoàng Lê nhất thống chí (nhân vật Tuần huyện
Trang với câu nói nổi tiếng: - Sợ thầy không bằng sợ giặc, yêu chúa chưa
bằng yêu thân mình...) qua các truyện ngắn của Nguyễn Bá Học, Phạm Duy Tốn
thời kỳ Nam phong... chúng ta có thể tổng hợp lại để nêu lên một số nét
tiêu biểu của các nhân vật thành thị trong văn học Việt Nam:
ở họ,
mối quan hệ quân bình với hoàn cảnh mà ta thường bắt gặp trong cả các nhân vật
văn nhân hiệp sĩ lẫn người nông dân, mối quan hệ ấy không còn nữa.
Những
phẩm chất mà người ta hay ca ngợi - một tấm lòng nhân hậu, một chữ tâm bền bỉ,
một thái độ an bần lạc đạo... chỉ còn trong ký ức.
Thay
vào đó là một lối sống ích kỷ, một thái độ chính trị hoạt đầu, một chủ nghĩa cá
nhân cực đoan.
Dưới
sự hướng dẫn của những nguyên lý ấy, họ có lối sống mạnh, gấp gáp. Họ không cần
được tiếng khen là chừng mực, thanh nhã. Họ thích những gì mạnh, gắt, đập vào
cân não.
Điều kỳ lạ là bất chấp bao nhiêu những bài
báo, chê bai từ phía các bậc trí giả, các nhân vật đó vẫn sống, dòng văn học
này vẫn có những đại diện của mình và suy cho cùng, gom góp lại, vẫn mang tới
cho đời sống văn học những sắc thái mới lạ, cả nền văn học cũng nhờ đó, có thêm
sức sống.
Đến Vũ Trọng Phụng, thì cái
chất thành thị ấy cũng trở nên đậm đặc, và có thêm những biểu hiện mới. Người
ta có thể cắt nghĩa điều này một phần bằng cái hoàn cảnh mà Vũ Trọng Phụng
trưởng thành.
Từ một
ít phố xá bé nhỏ bao quanh các thành luỹ quân sự trong thời phong kiến qua thời
Pháp thuộc. Hà Nội nhanh chóng trở thành một thành phố với phố xá sầm uất hơn,
nhà cửa khang trang hơn và nhất là dân cư đông đúc hơn. Đấy chính là một thứ
chỗ trũng, thu hút người ở nông thôn ra, trong số đó có những người nghèo không
cam tâm chết mòn sau luỹ tre xanh, những người bị đè nén bị oan ức,
những người ngày hôm qua còn là những thầy đồ, thầy lang, thậm chí cả lý dịch
nữa [1]
vì những cơ nhỡ như thế nào đó, rơi tụt xuống cái miệng vực ghê gớm, là thành
phố.
Từ
nông thôn ra Hà Nội, họ làm đủ nghề, từ con sen thằng ở “cơm thầy cơm cô”, kéo
xe, canh cửa, cho tới mở cửa hàng lặt vặt, dạy tư, làm thầy ký ở các hãng buôn.
Và cả viết văn viết báo nữa!
Nhà văn mà con nhà nghèo, lớn lên trong sự căm
uất lớp người giàu có; nhà văn mà chỉ học đến tiểu học đi làm thuê làm mướn rồi
do những tất nhiên ngẫu nhiên như thế nào đó, phá ngang đi viết báo, viết văn -
có lẽ không ở nước nào có đội ngũ nhà văn kỳ lạ như vậy. Nhưng đấy là một sự
thực.
Chính
từ một thực tế như thế, văn học Việt Nam trước 1945 có cái nét mặt bình dân với
cả cái hay cái dở của nó, mà đến nay, chúng ta còn chưa gọi ra đầy đủ.
Ở
trên, trong khi nói qua về Nguyễn Gia Thiều, chúng tôi đã lưu ý rằng ở tác giả Cung
oán ngâm khúc, chất thành thị gắn liền với chất cung đình. Ở cả Hồ Xuân
Hương, lẫn Trần Tế Xương, người ta cũng còn luôn luôn bắt gặp những vang bóng
của một cuộc sống phong lưu ổn định - một thứ chất trí thức pha chút hiển quý.
Còn Vũ
Trọng Phụng?
Chúng
tôi không nhắc lại tiểu sử nhà văn ở đây. Chỉ biết rằng không thiếu những cây
bút đương thời có hoàn cảnh xuất thân như tác giả Số đỏ: đó là những
người làm nghề trí thức đời thứ nhất, trước họ, trong gia đình họ, chưa ai làm
nghề này cả, và muốn hiểu họ, phải hiểu cả gốc gác xa xưa của gia đình họ nữa.
Do
những điều kiện mà xã hội tư sản mới hình thành mở ra (trong đó có xu hướng dân
chủ hoá không cưỡng lại nổi), đây là những dịp đầu tiên mà tầng lớp dân nghèo
thành thị có được tiếng nói của mình trong văn học.
Nhưng
những con người thành thị mới một hai đời này cũng bộc lộ một sự không thuần
nhất đến lộ liễu.
Rời
khỏi nông thôn, họ có cái may
mắn là cắt đứt khỏi sự trói buộc của hoàn cảnh quen thuộc, một hoàn cảnh vô
cùng tù đọng, trì trệ. Cái ngưỡng tự do của họ được rộng mở.
Với chút căn cốt của dân lao động vốn có, một số trong họ
vẫn giữ được cái nhân hậu của con người, lòng yêu chính nghĩa, niềm tin và cả
cái khoẻ mạnh trong ý nghĩ về cuộc sống .
Đương thời, Nguyên Hồng chính là người
phát ngôn của tầng lớp dân nghèo thành thị với cái phần căn cốt tốt đẹp đó.
Nhưng
ở rất nhiều người khác, thì sau những năm tháng bị đày ải ở nông thôn, những gì
tốt đẹp hầu như thui chột, rụi rọ đi, thay vào đấy, là lòng căm ghét con người,
cái nhìn ghen tị, thù hận - những phẩm chất gắn liền với cái mà người ta gọi là
chất lưu manh. Lưu manh nghĩa là không bị ràng buộc bởi một chuẩn mực nào hết.
Lưu manh trong ý muốn đạp đổ tất cả.
Cũng
phải công nhận rằng so với những người nông dân thì lớp dân nghèo thành thị ở
chung quanh Hà Nội những năm trước Cách mạng 1945 được tiếp nhận một nền giáo
dục đáng kể hơn nhiều. Nhưng kiến thức thì có mà căn bản văn hoá thì chưa.
Những người có hiểu biết về nền giáo dục mà thực dân Pháp thi hành ở Việt Nam
trước đây đều biết rằng nó chỉ nhằm đào tạo ra những người thừa hành mà không
hề muốn làm công việc mở mang trí tuệ như thực chất của giáo dục đòi hỏi. Ngay
ở bậc cao học, kiến thức được truyền thụ cũng mang tính chất primaire,
nghĩa là sơ đẳng, thực dụng. Còn nói chi việc học ở các bậc tiểu học là cái
trình độ mà nhiều nhà văn của chúng ta được nhận!
Để bù
lại, sau này vào nghề văn, một người như Vũ Trọng Phụng đã học thêm rất nhiều
(ai đó kể rằng ông thường có mặt sớm nhất bên những chuyến tàu chở hàng từ Pháp
sang để đón sách báo).
Nhưng nhìn chung, làm sao mà tránh khỏi chắp
vá, què quặt? Nhiều lần trong các văn phẩm của mình, Vũ Trọng Phụng đã nhắc tới
học thuyết Freud. Đúng ra, phải nói ông đã mang tiếng là tuyên truyền cho nó.
Nhưng từ góc độ của ngày hôm nay mà xét, phải nhận cách giải thích về Freud của
tác giả Số đỏ, Giông tố... nông nổi và mang màu sắc dung tục. Là một
phát minh vĩ đại của thế kỷ này, phân tâm học của Freud và những người kế tục
như (C.G. Jung) phong phú hơn, sâu sắc hơn, khoa học hơn và cũng ... cận nhân
tình hơn nhiều. Cách tiếp nhận Freud của Vũ Trọng Phụng chỉ là một ví dụ về khả
năng tiếp nhận các vấn đề khoa học - tự nhiên cũng như xã hội - của nhiều người
dân thành thị đương thời, kể cả những người hành nghề trí thức.
Người
ta thường vẫn lấy làm lạ khi thấy một ngòi bút sáng suốt như Vũ Trọng Phụng lại
mê tín và công khai trình bày sự mê tín của mình trên nhiều trang sách. Nhưng
chẳng phải là chính đặc điểm đó lại thông báo chính xác hơn hết cái phương diện
tinh thần ở Vũ Trọng Phụng và chỉ ra đầy đủ gốc rễ mà cũng là đặc điểm của tài
năng văn học này: Ông là dân nghèo thành thị từ đầu đến chân. Với tầng lớp dân
nghèo đó, khi ông gần gụi, khi ông căm ghét, nhưng bao giờ ông cũng vẫn là họ,
chơi vơi và bế tắc, không tìm đâu ra lối thoát như phần lớn bọn họ.
*
Theo
một con số thống kê đưa ra trong cuốn Giáo trình lịch sử văn học Việt
Nam tập 5 (bản in 1978), thì riêng năm 1937, ở Việt Nam có 110 nhật báo
(gần như tất cả là báo tư), 159 tập kỷ yếu và các tạp chí. Trong các năm
1938-1939, số nhật báo sẽ lên tới 128, còn con số kỷ yếu tạp chí cũng tăng lên
ít nhiều.
Khi
báo đã nhiều như vậy, thì nghề làm báo cũng phát triển. Mỗi tờ báo trên thực
tế, chỉ do vài người viết giúp. Những người này nếu viết được văn thì càng tốt.
Bởi lẽ ngoài phần tin tức và quảng cáo vốn là lý do để tờ báo có bộ mặt một cơ
quan thông tin đại chúng, báo còn thường cùng lúc đăng nhiều tiểu thuyết, ngày
nọ tiếp ngày kia (thường gọi là phơi-ơ-tông) lấy việc cần phải theo dõi liên
tục câu chuyện để kéo độc giả.
Từ một
trường làm báo này, đã hình thành những cây bút vừa viết văn vừa viết báo,
những nhà báo kiêm nhà văn có sức làm việc đều đều, và tay nghề vững chãi.
Chẳng
những Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Tam Lang, Vũ Trọng Phụng mà Nhất Linh, Xuân Diệu,
Thạch Lam... đều đã trưởng thành từ môi trường báo chí ấy. Đương thời, có lúc
cũng một số báo Phong hoá đăng theo kiểu phơi-ơ-tông mấy tiểu thuyết của
Khái Hưng. Bản thân Thạch Lam cũng từng làm thư ký toà soạn Ngày nay một
thời, từ đó, viết nên Hà Nội ba sáu phố phường và nhiều tiểu luận văn học
có giá trị.
Cố
nhiên, đây chỉ là một sự giống nhau bề ngoài, nó là đặc điểm của những người
làm nghề cùng thời (sau Cách mạng, không thấy cách tồn tại của các nhà văn như
vậy nữa).
Còn
trong thực tế, chỗ khác nhau giữa họ rất nhiều. Tất cả bắt đầu ngay từ câu hỏi
dơn giản: Tại sao họ cầm bút?
Ở chỗ này thì trường hợp một
trí thức như Nhất Linh có ý nghĩa một bằng cớ để so sánh.
Đi du
học về, rồi thấy cần phải mở mang dân trí nên Nhất Linh viết văn. Cùng với Khái
Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam v.v... ông lập ra nhóm Tự Lực Văn Đoàn. Cả nhóm vừa
viết, vừa làm tờ báo và nhà xuất bản. Viết xong, đã có cơ quan in ngay tác phẩm
của mình. Lỗ lãi không cần lắm. Đã có những nguồn lợi tức khác bảo đảm sinh kế
cho họ và gia đình.
Khi không phải lo chạy ăn từng
bữa, người ta tha hồ ngồi nghĩ đủ việc, cả việc lông bông lẫn việc lớn!
Trước
đây, với lối nghĩ dung tục đã thành nếp, một số nhà nghiên cứu văn học ở ta
thường bảo những nhà văn đó chỉ viết để phục vụ cho bọn trưởng giả, không được
việc gì cho dân cho nước mà dễ dàng làm tay sai cho đế quốc phong kiến. Ngày
nay rõ ràng không thể nghĩ hợm hĩnh vô lối như thế được nữa. Ngày nay chúng ta
nói rằng sự bảo đảm vật chất cũng là một điều kiện quan trọng để nhà văn có thể
tạo ra những tác phẩm có giá trị, còn cái căn bản trí thức thì thật cần, nó tạo
cho người viết văn một cái phông vững vàng để chạy đường trường.
Chỉ có
điều đáng tiếc là số nhà văn kiểu ấy trước Cách mạng đếm không đầy mười đầu
ngón tay.
Về mặt
chủng loại mà xét, đặt bên cạnh Nhất Linh, Khái Hưng, kiểu nhà văn như Vũ Trọng
Phụng phổ biến hơn nhiều.
Trong
số này, có người là nhà nho lỡ thời, không thi cử nữa, xoay ra viết giúp cho tờ
báo nào đó, sống độ nhật. Có người trước cũng giàu có, nay thất cơ lỡ vận, thù
đời mà đi viết văn. Lại có chàng trai quê, ngơ ngơ ngác ngác, trước chỉ lêu
lổng rượu chè rồi làm thơ cảm khái, hoặc thơ... chọc ghẹo mấy cô hàng xén, nay
nhận ra rằng hình như những điều gọi là tâm sự của mình đó, có người mua, thế
là mang bán; mới đầu bán rẻ, sau khôn hơn, bán đắt hơn, đủ sống và có thể nhận
cả đơn đặt hàng nữa. Thế là thành nhà thơ nhà văn.
Chỗ bi
đát thứ nhất của lớp người viết văn kiểu này là họ buộc phải sinh nhai
bằng ngòi bút. Qua những điều mà chính họ kể lại, cuộc săn tìm miếng cơm manh
áo cho mình và gia đình mình lắm khi hiện ra như một quang cảnh vừa buồn cười,
vừa ứa nước mắt. Bản thân những kỷ niệm mà các bạn văn của Vũ Trọng Phụng kể
lại khi ông vừa nằm xuống đã chứng minh cho điều ấy.
Nhưng thực tế đời sống còn bi
đát hơn ở chỗ mặc dù luôn luôn bị cái hàng ngày kéo xuống như vậy, các ông vẫn
phải làm nhà văn, với tất cả những yêu cầu cao cả mà nghề nghiệp này đòi hỏi.
Thật
vậy, cái trớ trêu của nghề văn là ở chỗ nó không biết đến điều kiện cụ thể của
người viết và điều này có vẻ như đánh thẳng vào lớp nhà văn dân nghèo thành
thị. Với cái vốn sơ học yếu lược khi vào nghề, họ phải luôn luôn nghĩ rằng
những A. France, R. Rolland, L. Tolstoi, Dostoievski là đồng nghiệp của mình. Trong những căn phòng tranh tối tranh sáng,
hoặc là lúc nào cũng ồn lên tiếng chửi nhau đánh nhau... họ phải nói tới lương tâm chính nghĩa. Họ đã
khổ, nhưng còn có lớp dân quê và những phu phen, thợ thuyền bên hàng xóm, còn
khổ hơn, lúc nào cũng tính chuyện nhờ họ giải bày niềm oan uổng. Trong khi
những chuyện mè nheo hàng ngày không ngừng giày vò họ, họ vẫn phải nghĩ rộng
tới người khác, phải nghĩ mình có trách nhiệm chấn hưng phong hoá, giáo huấn
người đời, và kín đáo tố cáo chế độ thuộc địa cũng là thức tỉnh lòng yêu nước,
nếu có thể.
Trên
đôi vai bé nhỏ của các nhà văn ấy, chồng chất tầng tầng gánh nặng mà ở các
nước, chỉ bọn trí thức no đủ mới làm nổi.
Biết
bao nhiêu nhà văn nhà báo loại này đã đầu hàng, đã nhẫn nhục coi công việc viết
lách như một nghề kiếm sống thuần tuý, đã viết nhanh, viết ẩu, viết theo thời
thượng, cốt cho các ông chủ báo bằng lòng, rồi lại chán chường khinh bỉ công
việc của mình. Một ngòi bút như Vũ Trọng Phụng không xa lạ với những đồng
nghiệp như vậy. Nhưng Vũ Trọng Phụng đã đi xa hơn họ. đồng thời với việc làm
nghề thành thạo, Vũ Trọng Phụng biết mang lại cho nghề văn một chút ý nghĩa mà
nó thường có ở mọi thời và mọi nước:
Văn
học là tiếng kêu khắc khoải của con người trước một thực tế đời sống không bao
giờ họ cảm thấy bằng lòng và sự thật là không bao giờ hiểu hết.
*
Nếu
biết nhìn kỹ thì mỗi một hiện tượng riêng lẻ đều mang những đặc điểm chung của
chủng loại, nghĩa là đều có ý nghĩa tiêu biểu. Chỉ riêng nó thôi, cá nhân nào
cũng mang sẵn trong nó chất điển hình rồi, điển hình ấy chỉ chờ ta đến khám
phá.
Cái
chân lý sơ giản ấy đã đúng cho mọi người thì cũng đúng cho các nhà văn. Một lúc
nào đó, tôi ngờ rằng trong một cuốn từ điển làm riêng về văn học Việt Nam,
người ta sẽ gọi Vũ Trọng Phụng là một nhà văn tiêu biểu của thế kỷ XX.
Nhà
văn này xuất thân từ một tầng lớp đã cung cấp cho văn học Việt Nam từ đầu thế
kỷ đến 1945 nhiều cây bút nổi tiếng.
Như
một giống cây khoẻ, trong khi vươn lên mãnh liệt, tài năng của Vũ Trọng Phụng
vẫn bắt rễ rất sâu vào cái khu vực tranh tối tranh sáng là cuộc sống lớp dân
nghèo thành thị đã sản sinh ra ông. Và ông khai thác nó một cách triệt để.
Với
tất cả vẻ chua chát, phũ phàng, cay đắng hằn học khiến người ta vừa thích vừa
ngại, giọng văn Vũ Trọng Phụng tưởng là xa lạ, thực ra là sự tiếp tục ở giai
đoạn mới cái dòng văn học thành thị trong văn học Việt Nam, cái dòng văn học
được làm nên bởi những tên tuổi như Nguyễn Gia Thiều, Hồ Xuân Hương, Trần Tế
Xương và bao người khác.
Chẳng
những thế, hiện tượng Vũ Trọng Phụng còn có ý nghĩa tiêu biểu ở một phương diện
khác: qua ông người ta hiểu tâm tình, hoàn cảnh, lối làm việc, chỗ mạnh chỗ yếu
của số đông những người cầm bút Việt Nam. Phần lớn họ sống lầm lụi giữa nhân
dân lao động (cái điều người ta thường chê trách rằng họ sống xa nhân dân chẳng
qua là một câu chuyện bịa đặt); bản thân việc cầm bút của họ trước tiên cũng là
một thứ lao động cật lực. Nếu như đôi lúc, sau những trang văn phần lớn do sinh
kế thúc ép mà phải viết vội ấy, họ có hiện ra như những người hàm hồ, lắm lời,
nói quá nhiều chuyện tầm phào, thuyết minh cả những điều mình chưa biết cặn kẽ,
để rồi sau đó lại chán ngán, buông xuôi, kêu to lên tiếng kêu bất lực, v.v...
và v.v... thì ngẫm cho kỹ, tất cả đều đáng thông cảm. Vả chăng mặc dù, lẫn vào
bao nhiêu trấu sạn và cả rác rưởi nữa, cái phần tinh hoa tốt đẹp của mỗi người
vẫn là không gì thay thế được. Ít nhiều công việc mà những người cầm bút như Vũ
Trọng Phụng đã làm đều có gắn với hồn thiêng đất nước và cái mong mỏi khôn cùng
là mong cho xã hội ngày một văn minh tấn tới. Đấy cũng là lý do khiến tác phẩm
của họ sẽ còn lại mãi với lịch sử.
[1] Theo
một lối nghĩ công thức nào đó, thì lý dịch không thể bị bần cùng hoá trở thành
dân nghèo thành thị. Nhưng đây vẫn là trường hợp có thật, bản thân gia đình Vũ
Trọng Phụng là ví dụ.
1989
Lần đầu in Tạp chí văn học 1990, số 2
In lại trong Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hóa
văn học 2005
Mời đọc tiếp bài thứ hai
Bóng dáng con người hiện đại trong Xuân tóc đỏ
Mời đọc tiếp bài thứ hai
Bóng dáng con người hiện đại trong Xuân tóc đỏ