Nguyên là bài
Vui mừng chiến thắng và vết hằn của chiến tranh Việt Nam
Nguyễn Huy Thiệp trả lời phỏng
vấn Katharina Borchardt (Neue Zürcher Zeitung)
Thuy Schmalz đã thông dịch buổi nói chuyện
-
Nguyên bản tiếng Đức:
Katharina Borchardt: Interview mit dem
Schriftsteller Nguyen Huy Thiep - Triumph und Trauma des Vietnamkrieges, Neue Zürcher Zeitung 07/05/2015
Trần Huê
(Diễn Đàn Việt Nam 21) chuyển ngữ
---------------------
19/06/2015 (Diễn Đàn Việt Nam 21) - Chiến tranh Việt Nam chấm dứt cách đây 40
năm và ngày nay không còn gợi lên một cảm xúc nào nữa. Từ đất nước ấy người ta
không còn nghe gì nhiều về cuộc chiến. Một cuộc trò chuyện với nhà văn Nguyễn
Huy Thiệp.
Katharina Borchard :
Ông Nguyễn, tôi muốn nói chuyện với ông về cuộc chiến Việt Nam …
Nguyễn Huy
Thiệp :
Vâng, chuyện của nước tôi là vậy.
Nói về Việt Nam thì hầu như lúc nào cũng xoay quanh chuyện chiến tranh. Thật ra
cũng chẳng có gì làm lạ cả: Chiến tranh ở đất nước chúng tôi đã triền miên từ
năm 1946 cho mãi đến năm 1989. Chẳng những chúng tôi trải qua chiến tranh gọi
là “cuộc chiến Việt Nam”, như vẫn được gọi ở Tây phương, nhưng còn các cuộc
chiến chống thực dân Pháp, cũng như chiến tranh chống Trung Quốc và Cam Bốt. Đó
là những thập niên đầy gian khổ.
Katharina Borchard :
Ông đi học và học đại học trong thời gian chiến tranh giữa 2
miền Nam và Bắc Việt Nam. Năm 1970 ông thành thầy giáo làng ở vùng núi đông bắc
của Việt Nam. Vào thời đó, phần lớn chiến cuộc đã diễn ra ở miền Nam của nước
ông.
Nguyễn Huy
Thiệp :
Tôi bị đưa về làng – nhưng đi về đó
không phải là quyết định của tôi. Tại các nước CS người ta luôn nói là, mọi
người đều bình đẳng như nhau, nhưng thực tế, gia đình cán bộ và viên chức nhà
nước hưởng được nhiều ưu quyền đáng kể. Tôi xuất thân từ một gia đình nghèo
hơn. Ngoài ra, bố tôi có làm việc với Pháp. Gia đình tôi vì vậy bị xếp vào loại
“không sạch”.
Katharina Borchard :
Nhưng tại sao Ông được làm thầy giáo mà không phải ra chiến
trường?
Nguyễn Huy
Thiệp:
Bởi vì anh tôi đã đi bộ đội.
Một gia đình có 2 người con trai, thì một đứa được ở nhà. Nhưng Bà đừng nghĩ
như vậy là sướng đâu: Tôi phải vừa lo cho cha mẹ tôi và còn bảo bọc cho gia
đình của ông anh tôi cùng ở chung nhà.
Katharina Borchard :
Anh của Ông được sống sót trở về sau chiến tranh?
Nguyễn Huy
Thiệp:
Vâng. Sau chiến tranh anh tôi vẫn còn ở lại trong quân đội.
Cha chúng tôi đã hết sức khuyên anh tôi. Về sau anh ấy được lên đến cấp tá.
Katharina Borchard :
Mọi người đã trải qua cuôc chiến ở các nơi như thế nào?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Những năm sau Hiệp Định ngưng bắn
Paris 1973, các trận đánh nhau chỉ còn diễn ra ở miền Nam. Miền Bắc không còn
là vùng chiến đấu nữa. Mặc dù vậy, thời đó cũng là gian đoạn rất gian nan.
Chúng tôi bị đói lắm. Điều này tôi cũng đã diễn tả trong các truyện của tôi. Sự
thiếu thốn còn theo đuổi chúng tôi một thời gian dài. Mãi lúc tôi 36 tuổi và
trở thành nhà văn, thật sự khi đó tôi mới đủ ăn.
Katharina Borchard :
Làm thầy giáo làng Ông dạy học cho ai?
Nguyễn Huy
Thiệp:
Đa số là người lớn. Họ là bộ đội,
công chức hành sự ở vùng Đông Bắc trong thời chiến. Đến lúc đó, thật sự họ cũng
chưa được học nhiều, không ít người còn chưa biết viết. Tiếc rằng phần lớn họ ở
đó chỉ có 3 tháng thôi, do đó tôi không thể chỉ dạy nhiều hơn theo ý của tôi.
Một điều may mắn, một vài người học trò của tôi quả thật có ảnh hưởng ở đó. Vì
vậy, chúng tôi có một thư viện lớn để dùng. Thư viện này nằm trong một cái
hang. Trong 9 năm tôi dạy ở trường, tôi đã đọc gần hết sách của thư viện.
Katharina Borchard :
Ở đó có
những sách gì ?
Nguyễn Huy
Thiệp:
Đặc biệt là văn học của những nước
có ảnh hưởng đến chúng tôi. Sách của các tác giả Trung Hoa và Nga. Nhưng cũng
vẫn còn sách Pháp. Nhất là các sách cổ điển và tôi đã đọc hết tất cả.
Katharina Borchard :
Ông đã viết về các thầy giáo làng trong truyện của Ông, thí
dụ như “Những người muôn năm cũ”. Các thầy giáo trong truyện của Ông thường có
lòng tốt và tận tụy với học trò, nhưng có một chút gì không còn ảo tưởng nữa.
Quyển truyện đầu tay của ông ra mắt năm 1987: “Tướng về hưu”. Trong đó Ông nói
về một người tướng mà thời huy hoàng của ông ấy đã qua và bây giờ nghỉ hưu quay
trở về đời dân thường. Nhưng ở trong gia đình thì ông ấy tỏ ra lóng ngóng, lúng
túng. Cuốn truyện hậu anh hùng này đã gây nên dư luận không tốt cũng như hằng
trăm bài phê bình văn học và thóa mạ. Thời đó, có gì là xì căng đan trong
truyện này?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Đơn giản, đó là sự thành thật. Tôi
chỉ viết những gì mà tôi đã sống và thật sự có xảy ra. Tôi cảnh báo trước sự
huyễn tưởng và ảo tưởng! Điều này cũng thể hiện trong lối viết của tôi: tôi
viết rất giản dị. Câu tiếng Việt của tôi thường chỉ có chủ thể và đối tượng.
Cho đến lúc „Tướng về hưu“ ra đời, văn chương Việt Nam thiếu sự thành thật.
Trong thời chiến văn chương chỉ giữ vai trò làm phương tiện cho mục đích. Các
truyện viết hoặc nói về những anh hùng, về các trận đánh và về sự chịu đựng
gian khổ. Cũng có bài thơ và bài hát diễn tả cuộc chiến như là một lễ hội lớn.
Các bài viết này, vào một thời điểm nhất định, lẽ dĩ nhiên có một lợi ích chính
trị nào đó, nhưng tôi không thấy có văn chương trong đó.
Katharina Borchard :
Chính sách “Đổi mới” năm 1986 không những đưa đến một số đổi
mới về chính trị và kinh tế, mà cũng cho phép một vài tự do mới trong lãnh vực
văn hóa. Về phần Ông, Ông được thụ hưởng như thế nào?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Vâng, tôi bắt đầu viết và phổ biến
đúng lúc. Nếu mà trước đó thì có lẽ tôi đã phải vào tù vì các truyện của mình.
Tôi muốn nói rõ thêm là không phải chỉ riêng một mình tôi thử một lối viết mới
mà cả các tác giả khác nữa. Đặc biệt nhất, tôi rất nể phục đồng nghiệp Bảo
Ninh, ông ấy với tác phẩm “Nỗi buồn chiến tranh” đã đưa ra một cái gì mới,
ngược hẳn với văn chương chiến tranh chính thống.
Katharina Borchard :
Tiểu thuyết này xuất bản năm 1991 và nói về người lính trẻ
tên Kiên bị vết thương chiến cuộc dày vò lúc trở về từ chiến trường. Bản tiếng
Đức được xuất bản năm ngoái - một tác phẩm tuyệt vời.
Nguyễn Huy
Thiệp :
Bảo Ninh là người đầu tiên dám nói
sự thật về cuộc chiến. Ông cũng là lính và biết rõ những gì ông viết. Điều này
làm tôi phải thán phục. Nhưng cũng có tác giả ra đời sau chiến tranh Việt Nam
mà họ vẫn viết về cuộc chiến này. Tôi không hiểu được điều này. Tôi nghĩ chỉ
nên viết về những gì chính mình đã mắt thấy tai nghe.
Katharina Borchard :
Ông đã không viết gì về chuyện chiến tranh. Nhưng Ông
kể chuyện các ảnh hưởng về sau của chiến tranh lên cuộc sống của người dân.
Nguyễn Huy
Thiệp :
Chiến tranh đã để lại nhiều tai hại. Tôi không thể nào nói
hết ra đây được. Tôi không viết gì về các trận đánh vì tôi không là lính chiến.
Ngoài ra tôi ghét chiến tranh. Nhưng mà tôi phải cẩn thận trong cách diễn tả
của tôi. Có lần tôi nói với một nữ ký giả ở Thụy Điển là tôi ghê tởm chiến tranh.
Ở nhà người ta đã kết án tôi, là tôi than phiền cuộc chiến tranh giải phóng của
nhân dân Việt Nam. Lẽ dĩ nhiên tôi không ám chỉ như vậy! Nhưng đôi khi người ta
muốn gán ghép cho tôi.
Katharina Borchard :
Ông có được tiền qua những truyện đầu tay của Ông không?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Chẳng được bao nhiêu. Ngay vào thời
kỳ Đổi mới, nghèo khó vẫn còn ngự trị ở nước tôi. Nước tôi lúc ấy hoàn toàn bị
cô lập và không còn nhận viện trợ từ Liên xô và Trung Quốc. Tại nhà trường, nơi
nhà tôi khi đó đang đi dạy, có trường hợp mà hai cô giáo phải chia với nhau một
cái quần. Hai cô giáo này không bao giờ có thể đứng trước lớp học cùng một lúc
được. Chúng tôi nghèo đến thế đó.
Katharina Borchard :
Tác phẩm đầu tay của Ông được in ra sao?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Giấy in tác phẩm đầu tay của tôi xấu
đến nỗi trong 10.000 quyển sách in xong , chỉ có 70 quyển còn có thể tạm đọc
được. Số còn lại phải thu hồi lại. Trong thời gian này tôi làm đủ các nghề để
nuôi sống gia đình tôi. Mãi đến năm 2000, tôi mới được nhiều người biết tới để
có thể sống nhờ vào số sách của tôi, mặc dù liên tục có nhiều tranh cãi về sách
tôi viết. Tôi cũng thu được tiền từ các ấn bản phiên dịch, nhất là ở Pháp, Ý,
Hoa Kỳ và Thụy Điển.
Katharina Borchard :
Truyện của Ông có được đưa vào chương trình sách giáo khoa
Việt Nam không?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Sách tôi chỉ được đọc ở đại học. Ở
trường học, các sách của tôi không được học sinh đọc, mặc dù bố của cô thông
dịch viên đây này, Thuy Schmalz, ở Việt Nam vận động tích cực cho việc này!
Katharina Borchard :
Tại sao vậy, bà Schmalz 2] ?
Thuy
Schmalz :
Cha tôi phụ trách việc biên soạn
chương trình sách giáo khoa ở Việt Nam.
Katharina Borchard : lúc
còn sống ở Việt Nam Bà đã đọc truyện của Nguyễn Huy Thiệp chưa ?
Thuy
Schmalz :
Tôi biết đế các tác phẩm của ông qua
cha tôi là người chuyên tìm hiểu về văn chương Việt Nam. Tôi đi học từ năm 1988
đến năm 1999 nhưng không hề biết gì về ông ấy trong thời gian này. Ngược lại, ở
cấp 3 chúng tôi đã đọc nhiều văn chương chiến tranh và còn phải học thuộc lòng
nữa. Đó thường là những truyện kêu gọi mọi người phải sẵn sàng chết cho đất
nước của mình. Đến ngày nay cũng vẫn còn như thế.
Katharina Borchard :
Người Việt Nam hôm nay nghĩ gì về cuộc chiến Việt Nam, qua
đó đất nước bị chia đôi cuối cùng được thống nhất? Đó là thắng người Mỹ, mặc dù
sau 1973 người Mỹ không còn trực tiếp tham chiến nữa.
Thuy
Schmalz :
Chúng tôi rất hãnh diện về điều này.
Tuy nhiên, tầm nhìn về cuộc chiến Việt Nam được mở rộng hơn khi sống ở nước
ngoài như tôi. Khi đó có một khoảng cách với những gì đã xảy ra trên đất nước
tôi và được biết thêm những sự kiện mà ở Việt Nam bị kiểm duyệt.
Katharina Borchard :
Ông Nguyễn, sách của Ông đã bị chỉ trích nặng nề. Thái độ
của Ông đối với vấn đề kiểm duyệt trước đây và bây giờ như thế nào?
Nguyễn Huy
Thiệp :
Ở Việt Nam người ta phải có khả năng chờ đợi. Đôi khi, guồng máy chính trị mở ra, rồi lại đóng kín lại. Khi mình bắt được cơ hội đúng lúc – và việc này tôi rất khá – thì nhiều việc không thể ngờ nhưng cũng có thể xảy ra ở nước tôi.