Miền Nam trước 4-1975 qua các ký sự của Dương Nghiễm Mậu

NHỮNG TRANG VĂN XUÔI CÓ GIÁ TRỊ XÃ HỘI HỌC

CẦN ĐƯỢC KHAI THÁC

Ngày kết thúc cuộc chiến 30 năm – có một cái tên để gọi  ngày 30-4 hàng năm như vậy. Lịch sử xã hội xem đây là bước ngoặt. Từ đây, cuộc chiến kết thúc, công cuộc hậu chiến còn có một cái tên mới: hiện đại hóa.

Càng ngày chúng ta càng thấy rõ, để chuyển sang công cuộc  phát triển mà thực chất là công cuộc hiện đại hóa lần II, thì sự hiểu biết về con người và xã hội chiến tranh phải được đưa lên hàng đầu.

Nhưng nhu cầu tiêu hóa chiến tranh càng bức thiết  bao nhiêu thì sự tiến hành càng khó khăn bao nhiêu.

Những kinh nghiệm của Nguyễn Thanh Việt gần đây cho thấy phải có một cách nhìn khác về chiến tranh thì mới hiểu được nó.

Việc này ở ta chưa có tiền lệ, chẳng thế còn bị ngăn cản.

Việc duy nhất  lúc này có thể làm được là khai thác những tài liệu có sẵn, giống như chuẩn bị sẵn nguyên vật liệu.

Đối với xã hội miền Bắc, những khó khăn trong việc này khiến người ta nản lòng. 
Nguyên tắc báo chí lúc ấy là chỉ nói về một hậu phương làm tất cả để đóng góp cho tiền tuyến, ngoài ra không có gì khác.

Riêng với miền Nam, người nghiên cứu ngày nay có thuận lợi hơn. Đây tôi không nói báo chí thuần túy, mà chỉ nói các thể loại bám sát phần thời sự xã hội của các tờ chuyên về văn nghệ, tức là phần phóng sự ký sự... của các cây bút thường có mặt tại các điểm nóng lẫn những cây bút ở ngay hậu phương nhưng không đi vào tiểu thuyết hóa sự thực mà muốn làm một thứ Vũ Trọng Phụng của thời chiến. Người viết loại này thường bị xem thường   vì họ viết nhanh viết vội chưa viết xong ở mặt trận này, các khu vực khác đã réo gọi họ. 
Các phóng sự ký sự không in thành sách. 
Nhưng người đương thời và nhất là người đời sau tìm thấy ở họ, những tài liệu quý để hiểu chiến tranh, và rộng ra hiểu thời đại.
Hemingway vào nghề bằng các bài báo viết về đại chiến thứ nhất.

Sau này tới nội chiến  Tây Ban Nha,  ông khá thân với Ehrenburg, hai nhà văn nổi tiếng Mỹ và Nga luôn có mặt ở mặt trận. Những tư liệu Hemingway thu thập được trong các phóng sự sẽ giúp ông viết nên những tiểu thuyết nổi tiếng về sau, nhưng các bài báo của ông vẫn có giá trị độc lập.

Đây hẳn là những gợi ý cho các nhà văn ở bất cứ đất nước nào có chiến tranh.

Với quan niệm như trên, khi nhìn vào phần văn chương miền Nam trước đây, trong sự hiểu biết còn chật hẹp của tôi, tôi thấy Dương Nghiễm Mậu có cả một kho những bài viết mang tính cách văn học báo chí, từng in trên các tờ như Văn Nghệ, Khởi hành, bán nguyệt san Văn. 
 Đọc vào những bài viết giàu chất văn học theo kiểu riêng của nhà văn quê Dương Liễu Sơn Tây trước đây, những độc giả ngày nay có thể tìm thấy ở đấy những tài liệu xã hội học để hiểu về con người và xã hội miền Nam trước 1975.
  Tôi đinh ninh như thế nên đã gom góp các ghi chép của mình khi đọc ông thành bài viết đưa trên blog này ngày 22-11-2012 và hôm nay xin được giới thiệu lại.

Quà tặng cho thành phố (Khởi hành 1969)

[Cuộc trò chuyện giữa các nhân vật  -  những lính đào ngũ]

-- Tôi nghĩ mình sinh ra để chẳng làm gì hết. Giết người, chắc chẳng phải ai cũng muốn làm vậy, nhưng hoàn cảnh khiến tôi phải làm, trong sự ân hận.

Những câu chuyện thương tâm quá nhiều đến độ nghe mãi thấy nhạt nhẽo, không còn xúc động nữa, tới lúc người ta vô tri, hết xúc động.

… Lần đầu tiên đi hành quân trong một vùng xôi đậu, tôi ngạc nhiên nhìn những đứa trẻ bảy tám tuổi ngồi ngoài cánh đồng với ngọn cờ vàng mới cắm trên một cái cột cao cắm giữa ruộng. Ngọn cờ như một dấu hiệu cần thiết, bởi vì nếu không làm vậy, rất có thể máy bay sẽ bắn xuống, đó là những vùng oanh kích tự do.

 [nghĩ về QGP] Kể bọn chúng cũng kinh thật, thật tôi không thể hiểu được, sao chúng có thể làm vậy.

 [Một nhân vật tâm sự]

 Thật đi máy bay bây giờ không khác gì đi xe đò, còn tệ hơn nữa anh ơi, bây giờ cái gì cũng thay đổi hết. Ở Sài Gòn không còn quán ăn cho mình ngồi không còn gì hết, mọi điều thay đổi hết rồi anh ơi, bọn bạn tôi lo cưới vợ bởi vì sợ rồi về sau chỉ còn vợ thừa thôi, cái đồng tiền bây giờ nó kinh lắm, không thể tưởng tượng được.

Hãy ngậm một trái lựu đạn trong miệng mà trở về, tao cũng muốn về, về liệng ít trái cho chết cha bớt chúng nó đi, cái bọn lộn xộn, bọn ăn cắp ăn trộm, cướp ngày, cái bọn tham nhũng, hối lộ, ma cô, đĩ điếm, bọn nằm vùng làm tay sai cho giặc, bọn trốn lính, bọn con buôn, bọn chó má thú vật đó.

Bất công, mày phải làm cho hết bất công đi, rồi chết cũng được.

[Trực nhớ]

Tiếng khóc và những giọt nước mắt mặn chát, tôi thấu hiểu những bất hạnh chờ đợi tôi trong suốt cuộc đời, khởi đi từ đó, nhưng tôi cũng hiểu ngay từ đó rằng dù thế nào tôi cũng không thoát được một định mệnh đen tối chờ chực mình. Thôi tàn đời con.

-- Một chai nữa nhỏ, hai chai nữa nhỏ.

Có lúc tôi nhìn thấy những người khác như những con cua, những con thằn lằn, những con kỳ nhông bọn chúng lúc nhúc quanh quẩn, bọn chúng như ở một thế giới âm ty nào.

Nó thời tây theo tây, thời Bảo Đại theo Bảo Đại, thời Diệm đi với Diệm và bây giờ, bây giờ đó, bọn mày không nhìn thấy sao, bọn tự nhận chính khách như lươn, như rắn, như chuột, như sâu bọ, chúng nó luồn lọt, chúng nó khom lưng, chúng nó dơ bẩn cùng mình, mày phải hiểu bọn tao ở đây đánh giặc nhưng chẳng bao giờ bọn tao đánh giặc mà nghĩ đến Sài Gòn, nghĩ đến Sài Gòn cái bọn dơ dáy bẩn thỉu sống ở đó với những mưu toan thì bọn tao bỏ súng, mày hiểu chưa?

 --Anh nghĩ bao giờ có hoà bình? Trực cười vang động. Hoà bình. dân chủ, tự do… và vô số những tiếng gì đó. Những tiếng nói của bọn bày đặt.

Tôi không muốn biết hết bất cứ một tiếng gì được dùng cho những điều mà người ta gọi là lý tưởng. Phải, tôi chỉ có những tiếng chửi, sự thô tục, tàn bạo, những tiếng người ta muốn tránh, những tiếng bọn nó nghĩ đầy trong đầu mà không bao giờ dám nói ra thành tiếng, bọn nó sợ, nó sợ cả những thứ mà chính ra cả đời bọn nó sống cho cái ấy.

Đây là lần đầu tiên tôi tới Cà Mau. Lúc trước khi tới, tôi cũng như anh vậy. Nhưng ngay từ đó, tôi hiểu rằng tôi phải sống khốn nạn hơn mọi người.

Anh hãy uống đi, có lẽ nói trong cơn say là một điều hay, cả đời sống trong cơn say là càng tuyệt điệu nữa, cả đời sống mình nào có một điều gì mà không nên say mà không nên bậy bạ phải thế không?

--Có nên tin lý số?

--Có số bọc hồng điều, có số ăn mày, có số làm quan, có số mất mộ… Tôi không tin! Chẳng nhẽ tôi lại có một số riêng cho tôi thế này sao? Chẳng lẽ cả một thế hệ như tôi đều có số phải đi lính?

 [Một nhân vật tìm lãng quên trong rượu]

Hãy uống đi con. Nó vẫn thường nâng ly lên trước mắt chúng tôi và nói câu nói rất khôi hài đó. Uống đi và đừng nhớ gì hết. Nhưng sau đó, khi tỉnh dậy ngó nhau, chúng tôi lặng lẽ buồn phiền lấy một mình.

… Đốt.. bắn… hắn nói với một vẻ ngọt ngào dễ nghe hơn ai hết.

Tôi nhớ tới những ngày tháng cũ. Tôi nhớ tới những mộng tưởng không cùng của tuổi trẻ ngắn hạn. Phải, chúng tôi bị đốt ngắn mọi mộng tưởng, chúng tôi bị lột truồng ra trong cuộc sống chẳng còn gì nữa, cùng những thần tượng, cùng kinh điển được sơn son thiếp vàng một thời đã xa. Tôi và những người cùng lứa chỉ còn lại chính mình với những điều không hoàn tất được.

(Nhưng) nào phải một mình tôi những quẩn quanh, nào phải một mình tôi những lửa đỏ cháy lòng với hung hãn và tàn nhẫn. Không, sự thực không, tất cả đó những bất ưng, và chính từ đó một lý tưởng vẫn không buông trôi theo với dòng nước đục những nhơ bẩn ngập trong cuộc sống.

Tôi muốn la lên, không phải chỉ bằng tiếng la của vô vàn những trái tim và khối óc khác.

Tất cả mọi điều đều trở thành kỳ cục hết rồi, như sao mình không thể chết, đó mới là điều lạ, phải vậy không? Tiếng súng lớn bỗng nhiều hơn và tiếng nổ cũng gần hơn. Phải rồi, đó cuộc chiến không nguôi trong đời mày.

Tạp bút mùa xuân  (Khởi hành 1969)

[Một nhân vật ngồi tự vấn]

 Còn mày? Tôi uống cạn ly rượu còn trên mặt bàn, không gì khổ bằng tới lúc mình biết có những gì là ảo tưởng. Thế mày đang làm gì đó? Làm gì đâu?

Làm gì đâu? Tôi thấy rõ thế. Có gì kinh hoàng bằng khi mỗi lúc chúng ta một buồn nản hơn, buông trôi hơn và nhận thấy những gì mình làm vô ích trong vô vọng.

[Một nhân vật tiểu thuyết]  Chọn làm nhà văn khi còn trẻ là chọn làm một người thất bại. Tôi không muốn là một nhà văn với bất cứ nghĩa nào. Tôi muốn là người bình thường.

[Một nhân vật trong Đêm tóc rối]

Chiến tranh 20 năm, tôi nhìn rõ những khác biệt giữa chúng tôi và các cậu.  Chúng tôi còn có tình người trong sáng do nếp sống tập quán luân lý trật tự bảo vệ liêm sỉ lương tâm, các cậu phá cả, các cậu bất nhân tàn bạo từ trong tâm hồn. Sao bây giờ tôi thấy các cậu khổ quá và làm cho mình khổ thêm.

Trái nổ trong miệng  (Khởi hành 1971)

Trong xã hội của mình, ai chết cứ chết. Ai sung sướng cứ sung sướng. Ai tham nhũng cứ tham nhũng.

[ Đáp lời Trực hỏi.]

Thắng bảo: Cậu đừng hỏi, mình không trả lời được đâu, kỳ lắm.

Để đánh giá một người một thiên hạ nhìn quần áo nó mặc, xe nó đi, nhà nó ở. Những gia đình trong thành phố trưng bày chạn bát, tủ lạnh hình cởi truồng ra phòng khách…

- Cậu cũng chấp nhận thế sao?

--Vậy cậu bảo mình làm sao?!

Chúa ở khắp nơi và cũng trở thành món hàng.

[Kể chuyện về đường Tự do xong, bảo] Đó là hậu phương của các cậu, đó là điều mà cậu đang bảo vệ, cậu nhớ lấy, hậu phương có những gái điếm hát ông ổng mỗi ngày Nhớ người chiến binh  Thương người tiền tuyến

[Một người bác của Trực nói:]

Chúng ta chết vì lãnh đạo. Trong một nước chậm tiến chỉ có thể trông vào lãnh đạo, lãnh đạo hỏng thì dưới hỏng không cứu được và như thế đám đông sẽ phải trải qua một bài học bằng đau khổ.

Phải đốt đi hai thế hệ nữa. Dân mình không chấp nhận. Không muốn sống trong chế độ cộng sản, nhưng cũng không muốn sống trong chế độ xấu xa này.

Nhưng khốn nỗi nguời dân không còn quyền để lựa chọn một cái nào khác nữa ngoài  hai con đường đó.

Chỉ còn là những màu sắc khác nhau giữa đau khổ. Cả trong hai khuôn mẫu đều phi nhân bản, đều ám sát phẩm cách.

Còn cuộc chiến này, nó bất tận vì nó không còn thuộc về chúng ta, chúng ta chỉ còn được sử dụng.

--Ở trong thành phố này, chừng như kẻ nào cũng ngoại tình cả

--Cậu là một thằng hỏng

--Chúng ta đều hỏng rồi…

--Không, cậu không phải là tất cả.

[Thắng, một người thành phố nói với người lính]

Tôi không hiểu những thực tế nào đã đến trong đời sống cậu, tôi nghĩ chắc chắn đó là một thực tế khốc liệt.

Cậu khắt khe với tôi quá, tôi nghĩ cậu đã quá độ trong một thực tế nào đó. Chúng ta đều ở trong một cái túi.

Trong xã hội chúng ta ngày nay chỉ toàn những người rao giảng, nhiều khi họ cũng không biết họ rao giảng để làm gì, và ngay điều họ rao giảng nữa họ cũng không biết. Tôi sinh ra để sống chứ không phải để rao giảng hay để nghe rao giảng.

Trực:  Có phải tôi là người bị dồn tới một chân tường? Hay tôi là một con thú bị nhốt lại cho trở thành biến tính đi.

… Làm sao để một người còn lương tâm, còn những tin tưởng nào đó không nổ ra với thực tại, không phải là nổ ra với sự phá đám, vô chính phủ, nhưng mà là một nổ ra cho đổi thay trong mong ước

Thắng [ nói sẽ xuất ngoại]

-- Nhiều khi tôi sống mấy ngày không về nhà. Gia đình bây giờ chừng như đã đổi khác, bọn mình quen sống ngoài đường. Kể ra không ở trong cuộc chiến tôi cũng có những thiệt thòi, tôi chẳng biết gì cả. Dù phải trả một giá nào đó nhưng cậu vẫn có một niềm kiêu hãnh

Trực:

--Không, cậu đừng mong có một điều như thế. Cậu hãy coi sự thiệt thòi của cậu như một may mắn.

Ở trong các đô thị ngày nay không còn gì cho người ta giải trí nữa, trẻ con được dẫn tới những rạp chiếu bóng, được đẩy ra ngoài ngõ xóm, ở những nơi đó chúng biết những gì là thù hận, bắn giết, máu, nước mắt.

Những người lớn cho bọn con nít tham dự vào chính những gì họ sống, với con mắt tò mò, bắt chước.

[Trực &Cẩn nói chuyện]

Thắng: Các ông  nói toàn những điều tuyệt diệu.

Cẩn: Đời mà, bao nhiêu là tang thương.

Trực:

--Có phải mình đang sống trong ảo tưởng ?

--Còn bất công bẩn thỉu thì trận giặc này còn là muôn ngàn năm.

-- Không còn cách mạng, không còn chiến khu nữa, bấy giờ mình trở thành quân tốt đen trên bàn cờ tướng. Bây giờ là kỹ thuật vận động quần chúng và kết hợp trong thế quốc tế

Tôi trông đợi một đổi thay. Sống làm một người đường hoàng, tôi chỉ mong thế.

 [Thắng sắp đi xa Thắng luôn khuyên Trực nên quên mọi chuyện đi. Trực vẫn không muốn bỏ tiền đồn] Thắng tưởng mình như sắp bị cắt đứt ra khỏi một định mệnh.

Cho là người đã điên

 hỡi kẻ nổi loạn trong thành phố (Khởi hành  1971)

Hắn chỉ là một kẻ điên trong xã hội chúng ta hay là hắn ở trong một xã hội điên ?Tôi vẫn cho rằng không phải tại xã hội hoàn toàn. Tại chúng ta, tại mỗi cá nhân chúng ta. Chúng ta không minh bạch trắng đen.

Chính là chúng ta đang sống trong một sự phá sản cùng cực, sự phá sản phẩm cách nơi mỗi cá nhân. Muốn tìm kiếm một đời sống mới, một xã hội mới phải khôi phục lại cá nhân.

Hắn đã chết trong một xã hội mà kẻ phản bội nói trung thành, kẻ dơ bẩn nói  trong sạch, kẻ vô hạnh nói phẩm giá. Cuộc nổi loạn nói lên một tiếng nói sự khát khao, sự kêu đòi một lý tưởng.

Chúng tôi muốn được sống xứng đáng. Chúng tôi muốn được sống trong sạch. Tôi đã đi thực nhiều nơi, gặp thật nhiều người, nơi nào, chỗ nào, người nào cũng nói với tôi, lên án một cách khắc nghiệt những tệ trạng trong xã hội, nghe xong tôi nhìn quanh nhìn quất: ai cũng lên án, ai cũng chống lại điều đó, mà sao những tệ trạng vẫn nguyên.

Phía sau mặt trận  (Văn  số 182 15-7-71 )

[Câu chuyện về  những kẻ phế binh trong quân đội Sài Gòn. Nhân vật  Lương]

đoạn 1

- Ngay từ đầu, tôi đã thấy rằng những người lớp mình không có quyền có mặt nữa trong một xã hội mới. Và những người Cộng sản cũng vậy, cả hai đều đã đứng ở hai phía cực đoan. 

 Tôi ở quân đội, ai cũng biết không phải là một hai năm, cả mười năm nay, tôi đã chiến đấu, nhưng tôi không mong muốn chiến tranh này, mình phải chấp nhận vì không muốn sống như một kẻ chui nhủi giữa đống rác và không muốn bị kêu tên ra giữa đồng vắng mà nhận cái chết. Trong tình thế khe khắt, anh phải lựa chọn trong sự không toàn vẹn… Diều hâu, những kẻ nói mình như vậy, mà không biết xấu hổ. Thế họ là cái gì, họ là bồ câu chắc, không đâu, họ là một thứ dòi bọ gì thì đúng hơn.

đoạn 2. [Nhân vật tôi ]: Ba năm trời rồi, có hôm nhìn lại, tôi rùng mình, đã ba năm tôi không biết tới cái giường của riêng mình. Với đời sống quân ngũ, cắm trại, ứng chiến, rồi những chuyến đi không ngừng tách tôi ra khỏi một đời sống cố định

      [Tôi đi ra một mặt trận ở Nam Lào (Sêpôn); những mẩu chuyện chán đời rút chạy.]

đoạn 3. Tôi nhớ lại một lá thư, một đứa con ở Bắc, gửi cho người bố đi Nam: đứa bé kể bao nhiêu lá thư đi, không có thư về; cái đồng hồ Jaz không ai chữa.

Nhớ lại một lá thư “gủi cho cụ HCM" đọc ở đâu đó. Nhất tướng công thành vạn cốt khô.

đoạn 4. [Về Sài Gòn: Những người bạn văn nghệ, một người đọc câu thơ: “Chết như bọn ta hồn thành cọp"]

Như kẻ bị lưu đày, tôi hiểu ra những cay đắng trong đời mình. Tôi cũng không còn gì nữa để mất, như là tôi đã mất hết.

- Trong những khu rừng xơ xác, người lính có thể bỗng nhiên tìm thấy giữa những bụi lá những trái cà phê đỏ tươi như giọt máu, hay nơi những thân cây một bụi lan rừng trổ bông kỳ lạ… Một người bạn nói: Sau này khi yên mình sẽ lên đây khẩn hoang. Chúng tôi cùng phá lên cười. Bao giờ cho mộng của anh là sự thật?

  Trong hồi tưởng lạnh  (Văn  số196 )

[Một đám sĩ quan được gửi đến một tiền đồn tăng cường]

Trực nghĩ: 

 --Thời loạn, những đòi hỏi và thực tế con người. Mình cũng đã chọn một đời sống đã chết. Sao mình không làm khác? Làm gì? Trực nhớ tới người con của ông chú, thi xong tú tài nó học cầm chừng và chơi bời, la nó, nó nói nhẹ nhàng, đằng nào rồi cũng vào lính, chỉ có chờ, chỉ có trước hay sau… Trực nghĩ tới vô số người khác cùng lứa tuổi với mình, chỉ có một nơi chờ họ tới, trại lính… Tương lai sáng lên những u tối [ VTN gạch dưới] của một thời đại liên tiếp những biến đổi, liên tiếp kéo tới những số kiếp đồng dạng bi thảm nhoa nhuếch những máu và nước mắt.

… Thực nhiều khi tôi không còn muốn viết gì nữa, mỗi điều ở ngoài nơi đây tôi không cần biết tới.

… Trong những thứ buộc phải lựa chọn thì mình lựa chọn cái nào khá hơn.

Tôi chỉ có những nàng tiên trong ổ đĩ, chỉ có những thoáng nhìn tội nghiệp, chỉ có một đời sống mồ côi và thực tế cơm áo. Tôi không có gì khác ngoài một thực tế tầm thường.

Trực tự hỏi: tại sao không có một lịch sử nào cho mình, tại sao mình lại thấy phải bước vào con đường này: Một mơ ước phiêu lưu? Một lựa chọn vô lý? Một thực tế cùng quẫn? Một hy vọng lười biếng? Một chuyện tình cho mình có thể bỏ đi như một hành lý cần thiết là một hạnh phúc mà mình cũng không có.

  

 … Không  khí những người chung quanh mang đến cho Trực một niềm vui, ở đâu cũng thế. Trong những năm trôi nổi, chàng chỉ thấy có tình bạn. Những người không quen biết ở nơi này nơi khác bỗng tới đứng bên nhau, đi bên nhau, chiến đấu bên nhau thân thiết như chân tay.