Chùm bài Tết Canh Dần (1) TỪ 1946 XUÂN DIỆU ĐÃ ĐỀ NGHỊ PHẢI HIỆN ĐẠI HÓA TẾT
12/2/2010
Lúc thân tình, một người bạn nước ngoài có lần nói thẳng với bọn tôi là cưới xin ở các anh sao mà kỳ thế, mỗi người đến dự nộp một phong bì, tiền đặt trong phong bì thay đổi theo thời giá thị trường. Và nói chung là không khí thường ồn mà nhạt, thiếu sự thân tình tự nhiên, lại còn rơi vào xa hoa nữa, lễ cưới được làm để phô phang giàu có, hơn là vì chuyện tình yêu của đôi cô dâu chú rể.
Tôi nghe giật mình, không phải chỉ vì người nước ngoài người ta hiểu mình rõ quá, mà vì một cớ khác. Hóa ra bộ mặt của một phong tục trong thực tế mỗi thời mỗi đổi, và yếu tố làm cho người ta ngán một phong tục không phải là do nó được lưu truyền, mà là ở cách thực hiện nó. Nhiều khi chính cái dấu ấn thời đại đã gây phản cảm.
Ví như chuyện Tết nhất. Đã là người Việt, ai chẳng nói đến ngày Tết với cả
tấm tình rung động. Vậy mà Nguyễn Công Hoan có lần bảo tết gieo rắc Cái nạn
mừng tuổi ( tên một truyện ngắn) ,Tú Mỡ thì có bài thơ Ghét Tết. Mới
nghe thấy kỳ cục, song đọc vào mới hiểu các ông ấy vẫn là những người có lý.
Nguyễn Công Hoan ghét chuyện thăm nhau đầu năm vì lúc đó con người ta rơi vào
giả tạo, cư xử kiểu đối phó cho phải phép. Còn Tú Mỡ thì ca thán:
Tiêu pha thực tốn tiền
Chè chén cứ liên
miên
Hết Tết đâm lo nợ
Điên!
Mồng một đi mừng
tuổi
Chúc nhau nghe inh ỏi
Toàn câu sáo rác tai
Thối!
Nhưng những
nhận xét loại đó cứ lọt thỏm đi, chẳng mấy ai nhớ và có nhớ cũng chẳng để làm
theo.
Nhắc
lại đây để cùng nghĩ thêm về phong tục.
Cách cưới xin đang phổ biến vốn mang đậm dấu vết một thời làng xã xa xưa. Thời ấy,
nghèo đói quá, mỗi nhà không đủ tiền lo cho con, nên đành làm lối chơi họ, hôm
nay tôi góp cho nhà anh, sau anh góp cho nhà tôi. Góp trước trả sau cũng có, mà
trả trước đòi sau cũng có.
Các phong
tục vốn gốc nông thôn.
Khi
lên đô thị làm ăn, người ta vẫn mang theo nó. Nhất là sau một thời chiến tranh
mà chiến thắng có được nhờ những nỗ lực to lớn của nông thôn và nông dân, người
ta càng thích quay về với truyền thống.
Thành thử ở đây có chuyện lạ. Là nếu nhìn lại lịch sử cả trăm
năm qua sẽ nhận ra phong tục được đón nhận theo đồ thị hình sin, lúc lên lúc xuống.
Ngay từ những năm đầu thế kỷ XX, một nhà thâm nho như Phan Kế Bính trong việc
miêu tả các phong tục thường không bao giờ quên nhấn mạnh những mặt cổ hủ của
nó.
Tinh thần chung của văn học tiền chiến là đề nghị cộng đồng phải thay đổi cách
sống.
Ngay sau khi ra mắt tạp chí Tiên Phong (1945) cơ quan của Hội Văn hóa cứu
quốc luôn có bài về đời sống mới, nhiều vấn đề phong tục được đặt lại. Cho đến
những năm sáu mươi bảy mươi của thế kỷ trước, các đám cưới cũng như Tết nhất ở
Hà Nội của chúng tôi đơn giản mà vẫn thiêng liêng ấm cúng.
Từ
hồi bước sang thời thị trường, không phải không có những đám cưới được tổ chức
theo lối Tây, nhưng có điều thú vị là tân cổ giao duyên, người ta cứ mặc
váy trắng ra chụp ảnh ở các công viên để rồi ở cửa đại sảnh dẫn vào bàn tiệc
không quên đặt hòm chờ phong bì. Và Tết thì thi nhau linh đình, giá có nhắc
chuyện tiết kiệm liền bị coi là cổ lỗ, lạc lõng.
Tạm
gọi đây là một thứ trò chơi, trò “nhân danh phong tục”. Lấy cớ ai cũng làm vậy,
người ta một chiều xem việc theo sát phong tục là điều tự hào, lâu lâu lại tìm
ra vài khía cạnh mới để lăng-xê mốt, coi như mình trở về nguồn sâu sắc lắm.
Đang ở trong tình trạng nước đôi vừa thèm vừa sợ, vừa muốn thay đổi vừa không
biết thay đổi như thế nào, âu là cứ lối cũ mà làm – quan hệ của chúng ta với
phong tục tập quán xưa đang ở trong cái thế như vậy.
Người
ta chỉ quên một điều: Sự tôn trọng phong tục trên nguyên tắc không đồng nghĩa với
việc thực hiện mọi điều khoản của nó. Ngược lại, cần làm cho nó trở nên phù hợp
với cuộc sống hiện đại, khiến cho người ta thực hiện nó một cách hứng
thú. Thế nhưng, thiếu sự hướng dẫn của trí tuệ và sự trưởng hành của trình độ sống,
cái mới không dễ tìm thấy chiến thắng.
Hàng
chục năm nay, bao người suy nghĩ về cách tổ chức Tết mà vẫn
chưa tìm ra được công thức thích hợp.
Dẫu
sao, nhắc lại cái yêu cầu phải thay đổi chắc không bao giờ thừa.
Trên báo Tiên Phong, -- tờ báo mà trên kia tôi đã nhắc- đầu 1946, Xuân
Diệu có bàiTết độc lập thứ nhất và tết trung cổ cuối cùng.
Ông bảo cách
đón Tết cho thấy dân ta lười quá. Các cửa hàng không chịu mở. Chẳng ai muốn làm
gì, ngoài chuyện vui chơi. Đã thế, nó lại kéo dài quá. Sau khi kêu lên “Chúng ta chưa phải
là những người lớn hay sao? Chúng ta còn muốn là trẻ con hay sao ?“, tác giả đề nghị “ chúng ta[ hãy ] bỏ
cái tâm hồn Trung cổ, và quả quyết cải cách cái Tết thân yêu của chúng ta, rút
nó lại đúc nó thành hai ngày vui vẻ tin tưởng đầy đủ “.
Bài viết kết thúc
bằng một câu in đậm:
“Đúc Tết lại, tức là
làm cho Tết mạnh thêm, mà kéo Tết dài, tức là giết Tết”.
Lời
lẽ hơi bốc, rõ ra khẩu khí của một thời hào hứng, chưa biết đến chỗ khó trong lịch
sử và lòng người. Nhưng tinh thần trong cái câu trên đây của Xuân Diệu là tinh
thần cách mạng.
Không biết có ai nghĩ như tôi rằng chính ra Xuân Diệu viết cho chúng ta hôm
nay?
Đã in dưới đầu đề Đúc Tết lại trên báo Đại biểu nhân dân
Số Tết Canh Dần