Sự đơn điệu nghèo nàn là cảm giác chính còn lại trong
Nhất Linh sau khi dự Hội chợ Hàng Việt Nam năm 1934 mở ở Nhà Đấu xảo Hà Nội.
Trong bài tường thuật trên Phong Hóa số ra ngày
30/11/1934, người đứng đầu văn đoàn Tự Lực viết:
"Mấy gian hàng Hải Dương,
Nam Định vẫn như mọi năm không có gì tiến bộ. Thăm gian hàng Trung Kỳ, người ta
cảm thấy như sống lùi lại mười năm trước bởi chỉ có ít đồ gỗ nét chạm non nớt.
Đồ đồng của ta có lẽ nghìn vạn năm nữa không thay đổi. Từ cái thau cái mâm cho
đến cái đỉnh thứ nào cũng nguyên như cũ, hình như đổi mới nó đi là một cái tội
vậy. Đồ sứ Bát Tràng men trông cũng khéo, chỉ tiếc rằng kiểu không đẹp, phần
nhiều là bắt chước Tàu".
Những nhận xét này có thể áp dụng cho toàn bộ thế giới
đồ vật mà người Việt sáng tạo ra để phục vụ đời sống của chính mình.
Một đôi
dép để đi ở Bắc bộ, nó chỉ là một chiếc mo cau hoặc miếng da, có thắt một nút
trồi lên vừa để xỏ một ngón chân. Trong khi người dân nông thôn xưa chỉ đi chân
đất thì một đôi dép như thể còn là xa xỉ, và chỉ những dịp hội hè người ta mới
dám sử dụng.
Một cái diều ư? Chỉ là mấy tờ giấy phết vội trên mấy nan tre.
Một
cây sáo ư, chỉ là một ống tre có khoét mấy lỗ sơ sài. Nếu chúng ta biết rằng
trên thế giới này, không chỉ Trung Quốc, Nhật Bản mà cả các nước phương Tây, những
cái điều bộ sáo có cấu tạo phức tạp tinh vi như thế nào thì người ta phải tự
trách rằng sao dân mình dễ bằng lòng với những gì làm ra, tức dễ dừng lại trên
đường sáng tạo đến thế.
Thời nay, khi làm hàng xuất khẩu, người mua các nước
cũng thường chê hàng Việt mẫu mã đơn giản, có học lỏm được cái gì của người
khác thì cũng chỉ loay hoay ở vài cái lặt vặt mà không biết khai thác hết những
khả năng đa dạng có thể có.
Chẳng những chúng ta rất ít phát minh mà nhìn vào cái
đã phát minh ra, thấy không vượt khỏi tình trạng bộc phát ban đầu. Các ý tưởng
không được hoàn thiện và đẩy tới cùng. Nguyễn Văn Vĩnh sớm nói thẳng là trước
khi học của nước ngoài, những cái nhà của chúng ta quá trống trải và chẳng có
gì mà bày, ghế giường bàn tủ dáng dấp nặng nề, nếu cố trau chuốt thì lại phô ra
một mỹ cảm cầu kỳ vụn vặt.
Ở đồng bằng Bắc Bộ, ngoài nghề trồng lúa nước, gần như
không có nghề làm vườn. Các giống vật nuôi trong nhà không đặc biệt, như con
chó Việt, đặc tính chính của nó là sự tầm thường. Không có con đường làng nào
là thẳng, con đường nào cũng cong queo vẹo vọ.
Tự bằng lòng về cuộc sống tự nhiên của mình ở các làng
quê, người Việt gần như từ bỏ khả năng tổ chức lại cuộc sống một cách có suy
nghĩ ở các đô thị. Cho đến cả trong cách tổ chức xã hội, trí tưởng tượng nghèo
nàn cũng níu kéo chúng ta lại.
Thần thánh trong các truyện thần thoại cổ tích của ta
quá gần người và cũng nghèo như người, cả về vật chất lẫn tinh thần.
Còn những ước mơ của chúng ta thì sao?
Ngày xưa, bao
chàng trai bỏ làng ra đi chống ngoại xâm, rút cuộc "súng gươm vứt bỏ lại
hiền như xưa", mơ ước lớn nhất là quay về làng tiếp tục đi cày và cưới được
cô thôn nữ.
Còn hôm nay, có một câu chuyện dân gian đang được lưu
truyền rộng rãi.
Một thanh niên Nhật hỏi người Việt cùng tuổi với mình là mơ ước
gì thì được trả lời là mơ ước có cái Honda để đi, nhà có cái tủ lạnh Hitachi,
cái máy giặt Sanyo để dùng. Nói chung là ao ước dân Nhật xài đồ gì thì mình có
đồ đó để xài.
Còn người thanh niên Nhật khi được hỏi lại chỉ nói gọn
một câu là ước sao giỏi giang hiểu biết để thực hiện được tất cả những ước mơ của
các bạn Việt cùng tuổi.
Câu thơ của Chế Lan Viên: "Lũ chúng ta ngủ trong
giường chiếu hẹp - Giấc mơ con đè nát cuộc đời con" không chỉ đúng với con
người thời tiền chiến mà đúng với người Việt gần như suốt thời quá khứ, không
chỉ con người bình dân mà cả những tầng lớp tinh hoa.