Sống sao trong những ngày vui ?

Trong lúc vui, người ta dễ bộc lộ…chỗ dở của mình Một nhà nghiên cứu lịch sử cho biết: Ngày xưa, vua có ban tặng cho các quan tiền bạc hoặc phẩm vật nào đó, thường không cho nhận ngay trước mặt đồng liêu, mà dặn hãy cứ về nhà, rồi lính sẽ mang đến sau. Làm thế là để giữ thể diện cho người nhận. Mặc dù mang tiếng “phong kiến”, “lạc hậu”, song những người quản lí xã hội là những bậc thầy về tâm lí. Họ thừa hiểu rằng con người dễ bộc lộ sự tầm thường, khi quá hí hửng trước món quà trao tay. Rộng ra mà xét, mỗi khi vui, tức là chúng ta hài lòng vì gặp được điều hợp ý muốn. Nói cho hết lẽ, trong khi vui, con người có dịp trình ra một điều quan trọng: lí tưởng của anh ta, những gì làm cho anh ta thấy cuộc sống có ý nghĩa, và trong một số trường hợp, điều mà anh ta có thể mang cả cuộc đời ra đánh đổi. Có lẽ vì thế mà vào những ngày Tết, người lớn dễ cười bọn trẻ con: Chỉ có mấy đồng mừng tuổi (có nơi gọi là lì xì) mà chúng cũng sung sướng như bắt được vàng! Nhưng thử tách ra để nhìn lại chính mình - thật không ai dám cam đoan là ta đã thoát khỏi cái tâm lí trẻ con ấy ! Một người bạn tôi nhận xét một anh bạn khác : - Thằng ấy cả đời nghèo, bây giờ mới nảy nòi lên một tí, cứ cuống cả lên, chỉ sợ chung quanh không ai biết ! Nghe mà giật mình: Chắc nhiều người cùng cảnh như anh bạn nọ, mới đỡ khổ được dăm mười năm, những điều sung sướng không dám nói là đã quen, nên cái sự hiện ra lố lăng tầm thường trước mặt mọi người, chắc không thể tránh khỏi. Lại nhớ cách yêu ghét của người thời xưa: Bấy giờ những kẻ giàu xổi mà lại hợm của, thường bị khinh bỉ, như một thứ gì gớm ghiếc lắm, tệ hơn cả sự nghèo túng. Còn bây giờ, hình như chúng ta sống xô bồ hơn và trong quan hệ thì xuê xoa dễ dãi với nhau hơn. Trong đời sống hàng ngày, ta mãi đua đà với nhau, tranh khôn cùng nhau, hơn là suy xét bảo ban nhau. Thành thử sự hợm hĩnh và những tầm thường bộc lộ trong những dịp vui chỉ được coi là cái lỗi quá nhẹ, không mấy khi bị lên án. Mối liên hệ giữa tự do và văn hoá Một điều dễ hiểu là trong các thời điểm thiêng liêng, như những ngày Tết, mỗi cá nhân đều có nhu cầu tự khẳng định. Nhưng khẳng định như thế nào bây giờ? Với nhiều người, tự do đồng nghĩa với buông thả. Ta muốn gây chú ý với bất cứ giá nào và sẵn sàng để cho cái phần hoang dã trong mình nó ta hồ hoành hành. Chẳng hạn, ngồi trong nhà, hát ông ổng, rồi mở thật to cái loa điện, bắt cả làng cả phố cùng nghe; giữa đám tế lễ, buông lời pha trò cợt nhả, để đồng bọn cùng cười; ăn uống thừa mứa, nói năng trắng trợn; hả hê kiêu ngạo khi bắt nạt được kẻ yếu… Có biết đâu, làm thế chỉ là một cách tự tố cáo rằng đời sống tinh thần ở ta nghèo nàn, văn hoá chung sống của ta quá thấp. Bởi văn hoá là một cái gì quá rộng, nên cái sự thiếu thốn sự vắng mặt của nó, chúng ta còn cảm thấy trong nhiều trường hợp vui vẻ khác. Ta nhớ tới văn hoá khi cần chọn một cành đào, bày một mâm ngũ quả, lựa một bức tranh treo trên tường: làm sao để khỏi mang tiếng đắp điếm lộn xộn, để tất cả hoà hợp với nhau đây? ( Văn hoá lúc này có nghĩa một trật tự, một tinh thần quán xuyến và một thị hiếu thẩm mĩ lành mạnh). Ta lại càng nhớ tới văn hoá, khi tái tạo lại một tập tục xưa, hoặc tới thăm lại một ngôi chùa, dự một ngày hội: Liệu có cái gì trong hồn người xưa, mà ta chưa đủ nội lực để thâm nhập ? (Văn hoá ở đây không chỉ là những hiểu biết căn kẽ về quá khứ, mà còn là khả năng cảm thấy tính liên tục của thời gian, cũng có nghe được sự có mặt của giống nòi trong huyết quản mỗi con người đang sống). Trở lại với người xưa Nói là mới mẻ, nhưng rồi cứ theo vòng vần xoay của trời đất, mỗi năm Tết lại quay về một lần. Hình như tuổi tác càng tăng, thì niềm háo hức với Tết càng giảm. Nhưng dù không sống ngày Tết cho ta, mà chỉ đón Tết cho mọi người, vẫn cần đến một chút tươi mới trong cảm xúc. Làm sao để thoát khỏi nhàm chán, nếu thiếu đi sự trợ giúp của văn hoá ? Nguyễn Công Hoan và Nguyễn Tuân là hai nhà văn trái ngược hẳn nhau trên phương diện cảm thụ đời sống, ấy vậy mà giữa hai người vẫn có một chỗ gặp nhau tự nhiên. Nguyễn Công Hoan trong nhiều truyện ngắn thường chế giễu một cách cay độc bọn trọc phú hợm hĩnh vô học; còn Nguyễn Tuân, trong Vang bóng một thời, lại phát hoạ một cách tài hoa nếp sống thanh nhã của người xưa, và cho thấy một đời sống tinh thần vững chải là cần thiết cho con người đến như thế nào. Nam Cao trong Mua Nhà vừa sung sướng nghĩ rằng mình gặp may, lập tức xót xa vì cảnh thất cơ lỡ vận của người khác. Thạch Lam trong nhiều bài báo Tết không chỉ nói đến mứt, rượu… mà còn lưu ý riêng đến mấy bông hoa nát, những cành đào xấu xí, những bó thược dược tơi tả không ai mua… và chỉ thanh thản khi thấy trong phút cuối cùng trước giao thừa, những thứ hèn mọn ấy kịp đến với những căn buồng tiều tuỵ để mang lại một ít niềm vui, một ít hi vọng nhỏ bé. Những nếp sống đẹp, chín, thuần thục còn được ghi lại một phần trong văn chương hôm qua. Trên con đường tìm tới một cách sống văn hoá trong những ngày vui, có những điều mà người hôm nay phải có cách giải đáp riêng của mình ; nhưng nếu bớt chút thời gian đọc lại người đi trước, chúng ta vẫn nghe được nhiều lời dẫn dụ bổ ích. (Báo Văn Nghệ)Thứ Hai, 07/02/2005