Nguyên là bài
Hội nhập
văn hoá nhìn từ góc độ lịch sử (Trò chuyện với Giáo sư Hà Văn Tấn, nhà sử
học, nguyên Viện trưởng Viện Khảo cổ Việt Nam)
đã đưa trên blog này 14.5.2016
Do quen sống trong không khí khép kín của một cuộc chiến tranh khốc liệt, những bước hội nhập của VN với thế giới từ đầu 2000 trở đi, với một số người ở Hà Nội, hình như là quá mới mẻ, chưa hề có tiền lệ trong quá khứ.
Song đó là một cảm giác sai lầm. Quan
sát sự hình thành và đặc điểm của bất cứ nền văn hóa nào, người ta đều thấy ở
đó không chỉ có sự vận động nội tại mà còn có vai trò trọng đại của
yếu tố hội nhập. Với văn hóa Việt Nam cũng vậy.
Trong sự định hướng cho công cuộc
tiếp xúc làm ăn trước mắt với thế giới, rất cần trở lại với các bài học
rút ra từ lịch sử tiếp xúc, giao lưu, cộng hưởng...của văn hóa ta với các nền
văn hóa khác.
Xuất phát từ phương hướng suy
nghĩ đó, chúng tôi đã có cuộc trao đổi ngắn với giáo sư sử học Hà Văn Tấn. Bài
phỏng vấn được thực hiện và đưa trên báo TT&VH từ 2002, nhưng theo chúng
tôi đã bao quát đầy đủ các vấn đề của hội nhập văn hóa hôm nay.
-----------------
Những
ý nghĩ thường đến với ông khi nghe nói đến chuyện hội nhập văn hóa?
-
Cách đây 4.000 năm, trên khu vực lãnh thổ ở trung du và đồng bằng Bắc Bộ hiện
nay, có một nền văn hóa được hình thành, gọi là văn hóa Phùng Nguyên. Qua những
hiện vật mà chúng ta đào được – nhất là một loại đồ dùng nghi lễ gọi là nha
trương – có thể thấy lúc đó, xứ sở này đã chịu sự xâm nhập của các yếu tố
Ân – Thương của Trung Quốc cổ đại. Khi khảo sát văn hóa Đông Sơn, chúng tôi lại
thấy có những cái búa mà gốc gác của nó phải kể là từ Trung Á tới. Trên phương
diện khảo cổ học, thì chuyện giao lưu, hội nhập là chuyện tự nhiên, không ai
lấy đó làm lạ cả.
Ở những giai đoạn lịch sử về sau, xứ
ta nhiều lần bị xâm lược. Nhưng theo gót kẻ chiếm đóng, bao giờ cũng có văn hóa
cùng tới. Quá trình tiếp biến (hoặc giao thoa) văn hóa có
hai loại, một là tiếp biến tự nguyện và một là tiếp biến cưỡng bức.
Tiếp biến kiểu gì, thì trong giao lưu, nền văn hóa nội địa cũng sẽ trở nên giàu
có và truyền thống sẽ hiện ra đa dạng hơn.
---
Có
người còn nói trong lịch sử, đôi khi, cái ngoại nhập lại có trước và cái ta
tưởng là thuần túy bản địa lại có sau. Đó có phải là ngụy biện?
-
Không ngụy biện một chút nào cả! Không phải bao giờ lịch sử cũng rành mạch rõ
ràng như ta tưởng. Ví dụ, giờ đây thấy chị em rủ nhau mặc váy, nhiều người cho
là đánh mất bản sắc, bởi họ nghĩ váy là của châu Âu hay Trung Hoa, Ấn Độ gì đó,
còn phụ nữ Việt Nam mặc quần mới là... dân tộc. Song nên nhớ văn hóa quần thật
ra lại của phương Bắc, chính ở các nước Đông Nam Á, nguyên sơ là mặc váy. Ca
dao cũ còn ghi lại sự thực đó:
Cái thúng mà thủng hai đầu
Bên ta thì có, bên Tàu thì không
---
Lại
có người nói cái truyền thống như nó vốn vậy (bao gồm cả yếu tố bản địa lẫn yếu
tố ngoại nhập) không nhất thành bất biến, và khi nói trung thành với truyền
thống thi cần hiểu là trung thành với tất cả những phương diện khác nhau của
truyền thống?
-
Có lẽ là như thế! Truyền thống không đơn nhất, cũng như lịch sử không
phiến diện, chỉ có một sắc thái nào đó. Mỗi khi có người hỏi giai đoạn nào
trong lịch sử là tiêu biểu cho dân tộc Việt Nam, tôi thường trả lời là theo
tôi, lịch sử Việt Nam bao gồm tất cả những giai đoạn mà nó đã có, không nên
tách ra giai đoạn này là giàu chất Việt Nam hơn, mà giai đoạn kia là ít chất
Việt Nam hơn.
Trong quá trình phát triển, truyền
thống không phải là cái đích duy nhất cần gìn giữ. Nó chỉ là cơ sở để ta đi
tới. Và bao giờ truyền thống cũng có nhiều mặt, nên tiếp tục truyền thống đồng
thời cũng có nghĩa sự lựa chọn.
---
Có những giai đoạn Việt Nam đóng cửa, không chỉ nhà cầm quyền mà cả
những người dân thường cũng không muốn tiếp nhận gì hết từ các nền văn hóa xa
lạ. Đấy có phải là một chỗ yếu của truyền thống giao lưu ở ta?
- Khi
có sự đụng độ với các thế lực ngoại nhập, có chiến tranh, dĩ nhiên có sự co
lại.
Suốt
thế kỷ XIX, sự co lại không muốn tiếp xúc ở ta là quá rõ. Phải tới đầu thế kỷ
XX, sự giao lưu mới bùng lên mạnh mẽ.
Tương
tự như vậy, thời gian 1945-75, chúng ta phải bảo nhau tự hạn chế mọi tiếp xúc
lại để đánh giặc cái đã; nhưng rồi sau giai đoạn ấy, lại tới giai đoạn tiếp xúc
sôi động hiện nay. Bảo ta chỉ biết đóng cửa là không đúng, mà bảo ta quá cởi mở
cũng không đúng.
---
Liệu có cần phải nhắc nhở nhau là hãy thận
trọng, kẻo sẽ làm mất bản sắc ngàn đời của văn hóa dân tộc?
Cần
chứ! Khuynh hướng xa rời bản sắc vẫn là nguy cơ thường trực. Vì học đòi
mà xa rời, lại cũng vì tự ti, mà sự xa rời cuồng dại hơn.
Có điều, không phải vì sợ mất bản sắc mà đóng thật chặt cửa. Vấn đề đặt ra là:
khi tiếp xúc với ngoại giới, mỗi một dân tộc phải tìm ra những phương cách tốt
nhất, đồng thời vừa thu hút cái hay, vừa loại bỏ cái dở.
---
Nhưng
nhìn vào thực tế giao lưu văn hóa hiện nay, nhiều người đang kêu là quá
lộn xộn ?
Cái
đó không thể tránh khỏi. Để thoát ra khỏi cái tình thế entropy trước
mắt, giới trí thức có thể có một vai trò nào đó, mà xã hội cần khai thác.
---
Có những kinh nghiệm gì có thể rút ra được, khi quan sát quá trình giao lưu
tiếp nhận văn hóa ở các nước châu Á ?
Một dân tộc như người Nhật họ lạ lắm. Trong tiếp xúc với nước ngoài, họ
hầu như không có chút mặc cảm nào hết. Họ sẵn sàng bảo: “Chúng tôi chẳng có gì
sáng tạo cả! Chúng tôi chỉ học Trung Hoa”. Có điều, cách học của họ rất hay,
nên tiếp xúc với ai họ cũng biết tự làm cho nền văn hóa của họ giầu có hơn lên.
Từ thời Minh Trị, họ cũng rất thông minh khi tiếp xúc với văn hóa phương Tây.
Nhờ vậy nếu hỏi ở châu Á này nước nào biết giữ gìn bản sắc hơn hết, thì người
ta cũng lập tức nghĩ đến Nhật.
Trung Quốc cũng vậy. Từ thời cổ người Hán, khi bành trướng ra các khu vực ở
phía Tây, đã biết chấp nhận những nền văn hóa ở xa họ và sự cởi mở ấy cũng đã
trở thành truyền thống ở họ.
Bước
sang thế kỷ XIX, ở Trung Hoa nổi lên vấn đề tiếp xúc với văn hóa phương Tây.
Giai đoạn này của họ lại càng cần được chúng ta nghiên cứu kỹ.