VƯƠNG-TRÍ-NHÀN

Liam C. Kelley : Tưởng tượng về “quốc gia” ở Việt Nam thế kỉ XX

 (Báo cáo trình bày ti Hi tho Khp ni vi Vit Nam: Mt cuc đi thoi liên ngành ln th 4 ti Honolulu, Hawaii ngày 8 tháng 11 năm 2012)

Người dch: Hoa Quc Văn

 Trích từ địa chỉ

https://leminhkhaiviet.wordpress.com/tag/cong-dong-tuong-tuong-viet-nam/

*****************




Dn nhp

Đu tun này, nhà s hc lng danh Benedict Anderson đã trình bày mt bài phát biu ngay ti đây, trong cùng căn phòng này, trong đó ông nói v ch nghĩa dân tc và ý thc nhân loi. Ông đưa ra lun đim cho rng ch có mt ít ln trong lch s nhân loi, ý thc ca con người đã thay đi đt ngt đến ni h tr nên không th hiu cách nghĩ ca nhng người sng trước h. Mt ln như thế là khi con người chuyn sang theo mt tôn giáo mang tm thế gii (world religion). Chng hn, mt khi người ta chuyn sang theo đo Cơ đc, h không còn nghĩ như các t tiên tin Cơ đc na, h thm chí cũng không th thc s hiu cách nghĩ ca t tiên mình. Ý thc ca h đã thay đi.

Benedict Anderson (sau đó) tiếp tc nói v cách thay đi khác ca ý thc nhân loi, và đó là thông qua s chp nhn tt c nhng ý tưởng đi kèm s tri dy ca ch nghĩa dân tc. Mt khi tr thành cm thc ph biến đ con người t xem mình là b phn ca mt quc gia, nó khiến h không th nào nhìn nhn thế gii bng bt kì cách thc nào khác, và h tr nên không th hiu được t tiên mình đã nghĩ như thế nào.

 

 S biến đi trong ý thc đến cùng s chp nhn mt não trng dân tc ch nghĩa là mt hin tượng đã xy ra đu tiên phương Tây, và sau đó được tái to các phn khác ca thế gii.

 

Vit Nam, s biến chuyn này bt đu đu thế k XX, và trong vòng mt thế h, nó được hoàn tt, đến ni cho đến thp niên 1920s, nhiu người Vit Nam không còn nghĩ như t tiên h đã nghĩ trong nhiu thế k trước, thm chí cũng không th hiu được gì thêm v cách nghĩ ca t tiên mình.

 

Điu tôi mun nói hôm nay là phi xem xét thi đim đu thế k XX này, khi các ý tưởng dân tc ch nghĩa ln đu tiên được th hin bi các trí thc người Vit, và khi ý thc thay đi.

 

Tôi chc rng nếu người ta không hiu cái gì đã xy đu thế k XX, thì người ta không th hiu bt kì giai đon nào trong lch s Vit Nam bi đu thế k XX là mt thi đon mà mi th đu thay đi.

 

Thc vy, nó là mt trong nhng thi đon hiếm hoi khi ý thc thay đi, và rt cuc nó thay đi trit đ đến ni nhng người sng sau thi đim y đã mt mát phn ln kh năng suy nghĩ như nhng người sng trước đó.

  

S biến đi này đc bit rõ ràng trong các trước tác lch s giai đon này. đu thế k XX, các trí thc canh tân người Vit đã khp ni vi các ý tưởng t thế gii bên ngoài và ri đã to ra vô s tác phm viết v lch s cu thành nên mt s đi thay trit đ trong cách viết s.

 

Trước thế k XX, các s gia Vit Nam không viết v Vit Nam hay người Vit Nam, mà thay vào đó h viết v các quân vương. Tuy nhiên, vi s chp nhn các ý tưởng dân tc ch nghĩa t phương Tây, kèm theo các ý tưởng v chng tc và tiến hoá, tt c điu này đã thay đi.

Chúng ta có th thy s thay đi ngay lp tc bng t vng trong các trước thut thế k XX, khi chúng tràn ngp nhng khái nim mi như: dân tc, t quc, quc dân, văn minh, khai hoá, tiến hoá, ái quc tâm (lòng yêu nước), cnh tranh và chng tc.

 

Tt c đu là nhng khái nim mi được gii thiu t phương Tây, và chúng đu đóng mt vai trò trong s biến đi ý thc ca người Vit.

  

S biến đi tri thc xy ra Vit Nam đu thế k XX khi người ta bt đu nghĩ bng các khái nim dân tc ch nghĩa là mt s biến chuyn dĩ nhiên đã xy ra phương Tây trước đó không lâu. Vì vy, s thay đi ý thc này không phi là cái gì đó đc nht đi vi Vit Nam. Nó xy ra hu như khp mi nơi.

Điu có phn đc nht đi vi Vit Nam là mt thc tế rng cách nghĩ này tới nay vn còn được duy trì din rng, trong khi nó đã thay đi các phn khác ca thế gii.

 

Người ta có th nói rng nhng người như Benedict Anderson đã giúp cho các nn hc thut nhiu nước trên thế gii ngày hôm nay thay đi ý thc ca chúng mt ln na gia nhiu thành viên trong cng đng hc gi quc tế, tht là ph biến khi nghĩ rng các quc gia là nhng cng đng tưởng tượng và rng chúng là nhng cng đng được tưởng tượng rt gn đây thôi.

 

 

Vì vy, sau khi tho lun v s thay đi tri thc đã xy ra đu thế k XX, tôi s kết thúc phn trình bày này bng vic đưa ra mt vài suy ngm v tình trng ca ngh s Vit Nam hin nay.

 

Quc gia

Đ hiu các ý tưởng v vic nhng nhân t nht đnh ca lch s Vit Nam đã dn được nhìn nhn khác nhau như thế nào đu thế k XX bi các nhà s hc Vit Nam, lí tưởng là chúng ta cn trước hết có mt hiu biết v din mo ca nn s hc truyn thng.

 

Tuy nhiên, trong khuôn kh phn trình bày này, không có đ thi gian đ làm điu đó. Ch cn biết rng các công trình s hc trước thế k XX được viết như nhng cun sách hướng đo luân lí cho các quân vương và các quan chc phng s h.

  

Tuy nhiên, đu thế k XX, các hc gi Vit Nam bt đu nghĩ v quá kh bng nhng cách mi, sau khi tìm hiu cách nghĩ và cách viết s ca phương Tây.

 

chính thi đim đó, trước tác lch s nhiu nước phương Tây đang tp trung vào vn đ quc gia hơn là vào quân vương.

 

Hơn na, s gia phương Tây lúc by gi cũng chu nh hưởng ca các ý tưởng đến t thuyết tiến hoá t nhiên và xã hi, và c gng trình bày v các quc gia ca h như là s kế tc v mt lch s trong quá trình tiến hoá ca các xã hi.

 

Các trí thc Vit Nam canh tân bước chuyn đu thế k XX bt đu áp dng mt s ý tưởng này đ tái đnh nghĩa và viết li lch s vùng đt ca h.

Nhng trước tác ln đu tiên gii thiu nhng ý tưởng mi và cách nghĩ mi này, ch yếu được viết bng Hán c, khi mà ch đến đu thp niên 1920s tiếng Vit hin đi viết bng ch Latin mi bt đu thay thế đáng k vic dùng ch Hán c trong các tr thut lch s.

 

 S thay đi v ngôn ng này, t ch Hán c sang tiếng Vit hin đi, chc chn là mt trong nhng lí do gii thích vì sao não trng dân tc ch nghĩa vn có nh hưởng ln trong s hc Vit Nam, khi mà phn ln các nhà s hc Vit Nam [ngày nay] đơn gin là không th đc được nhng trước tác đu thế k XX [viết bng ch Hán], nhng trước tác cho thy s xut hin tư tưởng dân tc ch nghĩa này.

 

Trong bt kì trường hp nào, trong tt c các ý tưởng mi được gii thiu trong các công trình trình này, ý tưởng v dân tc chc chc là quan trng và có nhiu nh hưởng nht.

 

đu thế k XX, các tác gi Vit Nam đã làm rõ rng khái nim quc gia không phi là khái nim quen thuc vi nhiu người vùng đt ca h, và rng đ cho người ta hiu được khái nim này cn phi n lc, và phi làm thông qua giáo dc.

 

 Sau đây dn li ca Hoàng Đo Thành, tác gi ca mt văn bn lch s mi viết năm 1906:

“Khi người ta lên 7 tui và vào trường tiu hc, h cn phi hc văn hc dân tc và lch s ca nó. Điu đó cũng đúng vi ph nhân, vì đây là cách chúng ta khiến cho t quc gia khc sâu vào trí não mi người.

 

 Hn phi cng c điu đó đ nó không th lay chuyn; khiến nó bám cht không th rơi rng. Do đó, h s xem lãnh th quc gia như tài sn ca chính h, và s hành x vi nhau như đng bào[1].



 V nguyên nhân vì sao khái nim này không được biết đến, các trí thc đu thế k XX đ li cho h thng khoa c, khi mà chương trình hc phc v vic thi c không bao gm lch s vùng đt ca h, mà ch có nhng điu v phương Bc hay Bc quc, tc là vùng đt mà ngày nay chúng ta gi là Trung Quc, được các hc gi Vit Nam đ cp đến rng rãi lúc by gi.

Điu này to nên mt thế gii quan thiên lch hoc bt cân xng.

 

Khi viên quan triu Nguyn là Hoàng Cao Khi miêu t điu mà nhng người đã hc đ thi trong sut nhiu thế k được biết, ông khng đnh:

“H biết v Hán (Cao T) và Đường (Thái Tông), mà không biết rng Đinh Tiên Hoàng và Lê Thái T là nhng quc ch. H biết v Khng Minh (tc Gia Cát Lượng) và Đch Nhân Kit, mà không biết v Tô Hiến Thành và Trn Quc Tun là nhng đi thn. H biết v chiu cao núi Thái Sơn, đ sâu sông Hoàng Hà, mà không biết mch núi t ca Tn Viên Sơn, hay nơi khi ngun ca sông Mekong. Điu này, do đó, khiến người dân ca nước ta làm theo phong tc ca nhng dân tc khác. T mũ mão, hôn l, tang l hay tế l, chng có gì li không tiến hành t s bt chước Trung Quc[2].



Nói khác đi, các tác gi đu thế k XX cho rng ch vi vic hc tp phương Bc, người dân trong quá kh đã không th tìm hiu v chính mnh đt ca h, và h qu là, h không có ý thc rõ ràng rng h cu thành mt quc gia riêng.

 

Vì vy, đ khiến ý tưởng v quc gia khc sâu vào trí não ca người dân, h cn phi hc lch s ca đt nước mình, điu h không th làm trước đó.


Chng tc

Vy là đu thế k XX, có mt n lc thn trng nhm phân bit trong đu óc người dân 2 nơi mà ngày nay chúng ta gi là Vit Nam và Trung Quc đ khiến người dân xem vùng đt ca h là mt đt nước [riêng].

 

Đng thi, có nhng n lc đ khiến người dân t xem mình là b phn ca mt chng tc, mt khái nim mi khác đến t phương Tây.

 

 Khi các trí thc Vit Nam đu thế k XX bt đu viết v chng tc, ý tưởng v mt chng tc Da vàng rng hơn đã lưu hành rng rãi, và các tác gi Vit Nam kết ni dân tc mình vi s khu loi này.

 

Mt trong nhng hc gi sm nht là Ngô Giáp Đu, người viết v tc loài trong mt văn bn lch s viết năm 1911 có tên Trung hc Vit s toát yếu. 

 

đó ông cho rng thi vin c, người dân khu vc này đu là b phn ca tc Da vàng (Hoàng tc), nhưng h được chia thành các nhóm khác nhau như: Man, Liêu, Thái và Chăm.

 

Đây đu là nhng khái nim mà gii tinh hoa người Vit cm quyn thế k XIX và đu thế k XX dùng đ ch nhng tc người mà ngày nay chúng ta gi là dân tc ít người đa bàn ca h.

 

Vào lúc Ngô Giáp Đu viết công trình s hc ca mình, nhng tc người này ch yếu sng các vùng núi, và ông cho rng v mt lch s h đã b dn vào nhng vùng đt xa xôi khi nhng người dân di cư chuyn đến khu vc này t phương Bc.



đây, Ngô Giáp Đu đã cung cp mt bn danh sách dài nhng s kin lch s đ cp đến vic nhng người mà ngày nay chúng ta gi là người Hoa đã đến đnh cư khu vc thuc Vit Nam hin nay. T nhng phm nhân do triu Tn gi đến đn trú khu vc, các hc gi t nn cui thi Hán, nhng quan li, binh lính và người dân đu đến t phương Bc t thi Tn đến Đường, đến nhng người trung thành vi nhà Minh đến khu vc này khi triu đi này rơi vào tay nhà Thanh. Ngô Giáp Đu ch ra gn 2 thiên niên k nam tiến ca nhng người mà ông gi là Hoa nhân, mt khái nim ngày nay thường được dch là người Hoa. Như Ngô Giáp Đu khng đnh, cư dân người Hoa sng Nam th bành trướng tng ngày và dn hoàn thin kh năng đến ni nhng người vn đnh cư đây – người Man, Liêu, Thái, và Chăm b buc phi vào vùng đi núi.

T mô t này, có v như Ngô Giáp Đu cho rng người Vit là người Hoa hay như chúng ta gi là người Trung Hoa.

 

 Tuy nhiên, cui phn này ca cun sách, ông khng đnh rng Trong [các kì] kho hch nhng người có kh năng chng minh s vĩ đi ca mình trong vương quc bng công c là các tác phm văn chương và nhng thành tích quân s, [9b] h v cơ bn là hu du ca người Hoa (9a-b), do đó gi ý rng gii tinh hoa khác v dòng máu vi dân thường.

 

 Các tác gi khác còn nói rõ ràng hơn. Trong mt bài báo có tên Vit s kho xut hin c bng tiếng Hán c và tiếng Vit hin đi năm 1918 trên t Nam Phong, mt hc gi có tên là Dương Bá Trác, mt trong nhng cng tác viên chính ca t báo ni tiếng và có nhiu nh hưởng này, đã tho lun nhng thông tin tương t v nhng cư dân khác nhau đã di cư v Nam trong nhiu thế k, và ri kết thúc đon này bng cách khng đnh rng không nghi ng gì na, chng tc ca chúng ta b đng hoá bi Hán tc (則我國種同化於漢族可無疑矣).



 

 Cnh tranh và nhng thành tích quân s

Vy là khi các trí thc Vit Nam đu thế k XX c gng hiu dân ca h bng các khái nim liên quan đến chng tc, h làm vy bng cách t xem mình ging như người Hoa hoc Hán, nói khác đi, tương t như nhng người sng phương Bc. H làm điu này mt phn bi h có nhng chng c lch s cho thy dòng cư dân Nam tiến, nhưng cũng bi nhng người đến t phương Bc có quyn lc hơn, và nhng ý tưởng v chng tc mà các hc gi Vit Nam hc được đu thế k XX được kết hp vi các ý tưởng t thuyết tiến hoá xã hi v s cnh tranh trong các xã hi hay chng tc.

 

Trong mt thế gii như thế cn phi mnh m, và các hc gi Vit Nam nhìn tr li lch s ca h, h thy sc mnh ca mình trong vic tàn phá mt vương quc, vn là đi th truyn kiếp ca h, vương quc Champa.

Chng hn, mt tác phm có tên Nam Quc giai s truyn được phát hành bi Đông Kinh nghĩa thc, mt ngôi trường theo tư tưởng canh tân m năm 1907, có mt thiên nói v 滅占城, Dit Chiêm Thành trong đó ca ngi vic đánh bi người Chăm, nhng người hàng xóm phía Nam ca người Vit, trong mt trn chiến thế k XI ca ông vua Lý Thái Tông.

  

Ri trong mt tiu lun có tên Vit Nam quang vinh chi lch s 越南光榮之歷史 công b năm 1922 trên t Nam Phong, mt hc gi có tên là Lê Dư đã tìm thy s v vang trong quá kh ca Vit Nam theo 2 cách.

 

Th nht là mnh đt này chưa bao gi b sáp nhp vào Trung Quc, và th hai người Vit đã tiêu dit vương quc Champa và sáp nhp nó [vào Đi Vit].

 

 Lê Dư lưu ý rng khi Vit Nam được thiết lp vào thiên niên k đu sau Công nguyên, lãnh th ca nó không rng hơn mt tnh ca Trung Quc.

 

Tuy nhiên, Vit Nam có th m rng t mnh đt bé nh ca nó và có th thôn tính lãnh th ca vài vương quc khác. “Đó chng phi là nhng chiến thng v vang và đáng nh nht hay sao? Ông dùng câu hi tu t.

 

 


Sau đó Lê Dư tiếp tc bàn v vài vương quc mà Vit Nam dn sáp nhp.

 

Ông bt đu vi Champa (Chiêm Thành) và lưu ý rng đa bàn ca vương quc này không h nh. Sau đó, ông đ cp đến mt vài thi đim quan trng trong quá trình dn chinh phc và sáp nhp Champa khong 500 năm t 1044 đến 1691. Ri Lê Dư kết lun bng cách tuyên b rng Ngày cui cùng tiêu dit vương quc Champa là ngày trng đi ghi du vic hoàn thành nhng thng li quân s ca người Vit ta (ngã Vit).

 

Và trong khi đây Lê Dư không bàn v người Vit là ai bng các khái nim liên quan đến chng tc, các hc gi khác đã kết ni kh năng bành trướng v phía nam vi ct lõi chng tc ca h.

 

Dương Bá Trác, trong mt tiu lun năm 1918 đã nói trên, ch rõ rng s bành trướng v phía Nam này là có th bi đây là công vic ca Hán tc ta trong bn tiếng Vit và “đường đường Hán tc trong bn tiếng Hán c.

 

 Thp niên 1920s-1940s

Vy là sau vài thế k viết s đ ghi chép nhng ưu nhược đim v luân lí ca các v quân vương, các s gia Vit Nam đã áp dng trit đ các ý tưởng mi đu thế k XX. H bt đu tp trung vào vn đ quc gia thay vì quân vương. H cũng n lc xác đnh chng tc ca quc gia, và h c chng minh rng chng tc và quc gia ca mình không b tiêu dit trong cuc cnh tranh gia các chng tc bng cách tôn vinh s tiêu dit dân Chăm ca chính h, mt hành đng kh thi mt phn bi h là b phn ca Đi Hán tc.

Mt vn đ không được tho lun nhiu đây là v thi c đi. Lch s 

--

Vì vy, ngày nay lch s Vit Nam được nhìn nhn không ch bng nhng khái nim rt khác vi giai đon trước thế k XX, mà nó cũng rt khác vi cách nhìn nhn tng tn ti đu thế k XX khi s biến chuyn mang tính dân tc ch nghĩa trong ý thc ln đu tiên đã dn dt các nhà s hc Vit nam quan nim v lch s Vit Nam theo nhng cách mi.

Tc là, d dn đến s tranh cãi v vic liu cái cách nhìn hin thi vào nhng phương din nht đnh ca lch s Vit Nam có th được xem như mt s ci thin trong tri thc ca chúng ta v quá kh, hay đó là mt s xuyên tc bi các nhu cu chính tr và tình cm.

Thi c ca quc gia Vit Nam đã được xác nhn bi chính tr, ch không phi bi hc thut.

Vic thiếu vng nhn thc v s xâm lược và tàn phá ca người Vit trong quá trình bành trướng v Nam là mt cái nhìn b quy đnh v mt chính tr, ch không da trên c liu lch s.

Cui cùng, mi quan h lch s vi mnh đt phương Bc đã b chính tr hoá đến ni khó ai có th nói gì khi sc mt chút v quá kh.

——

Kết qu ca tt c điu này là mt thế k s hc Vit Nam đã thành hình trong s to lp nhng ln ranh tri thc đã được quyết đnh mt cách đy cm tính và chính tr tính. Trong khi hoàn toàn có th hiu được ti sao điu này đã xy ra lúc ban đu, thì gi đây khi người Vit mun khp ni vi thế gii và thế gii mun khp ni vi  Vit Nam, nhng ln ranh tri thc b quyết đnh đy cm tính và chính tr tính như thế đang gây cn tr cho s khp ni đó.

đây, khá là thú v khi nhìn li vic các trí thc Vit Nam đu thế k XX đã thc s khp ni vi các ý tưởng t thế gii bên ngoài lúc by gi. Ngày nay, chúng ta có l không thích nhng ý tưởng v chng tc và vic tuyên dương s xâm lược ca h, nhưng đó là nhng ý tưởng sc bén lúc by gi, và chúng là nhng khái nim quc tế. Điu thú v na là c liu ca h có giá tr lch s đi vi nó.

Ngày nay, các ý tưởng v chng tc không được ng h, nhưng nhng ý tưởng b giao nhim v chính tr v quan h gia người Vit và người Hoa rt khó đi din vi mt s tht là vô s người Hoa là b phn ca quc gia ca người Vit.

 

 Các hc gi đu thế k XX không gp vn đ vi điu này. Cái nhìn ca h v hoàn cnh này hn quá đơn gin, nhưng h không lng tránh nó.

Các hc gi đu thế k XX cũng không lng tránh mt s tht là người Vit Nam trong lch s đã chinh phc và tàn phá thế gii ca nhng k khác. S tuyên dương nhng s kin y có th là thái quá, nhưng mt ln na, h không lng tránh [s tht] lch s này.

Cui cùng, vn đ c s cũng là mt ch đ khác mà các hc gi đu thế k XX có v như gn vi s tht hơn [ngày nay].

————————–

Tóm li, tôi phi khng đnh rng khi tôi nghe Benedict Anderson nói đây ít ngày trước, tôi cm thy chán khi tôi không thy ông nói cái gì mi.

 

Tuy nhiên, nhng quan đim ca ông v s biến chuyn trong ý thc là nhng quan đim mà trn nhiu năm sau khi ông bàn đến ln đu trong cun Nhng cng đng tưởng tượng, chúng vn chưa được kho nghim, xem xét khi kho sát quá kh các nhóm người như người Vit. Tuy nhiên, người Vit đã tri qua nhng thay đi to ln và ý thc ca h cũng thay đi theo.

 

***

Ngun: Liam C. Kelley, “Imagining the Nation in Twentieth Century Vietnam”

 

Presented at the 4th “Engaging With Vietnam: An Interdisciplinary Dialogue” Conference in Honolulu, HI on 8 November 2012.

URL: https://www.academia.edu/5378568/_Imagining_the_Nation_in_Twentieth_Century_Vietnam_


[1] Hoàng Đo Thành, Vit s tân ước toàn biên [Complete Compilation of the New Testament of Vit History], (1906), A. 1507., ta, 1a-1b.

[2] Hoàng Cao Khi, Vit s yếu [Summary of Vit History], (1914), R. 173,  đinh a-b.

 

 

 

 

 

Please Select Embedded Mode For Blogger Comments

أحدث أقدم