Hai bài viết của Văn Tâm và Tô Hoài dành cho tập " Những kiếp hoa dại " 1993

Tiếp tục câu chuyện

 Năm mươi năm sống trong giới văn chương

Riêng tặng các bạn thỉnh thoảng có giở lại những trang viết cũ của tôi

 Bước đầu đến với văn học là tập bài phê bình văn học đầu tiên của tôi, in năm 1986. Nhưng tôi chỉ muốn quên nó đi. Vì nó chỉ là các bài viết  trong mười năm đầu làm báo. Tập sách không một chủ đề thống nhất, và quan trọng hơn không một cách viết thống nhất, một thứ dọng điệu riêng  cần thiết cho mọi người cầm bút.

 Những kiếp hoa dại in ra bảy năm sau, 1993, vừa đúng vào dịp hai mươi lăm năm tôi sống trong giới văn học. Trong khi  đề cập tới các hiện tượng văn học khác nhau, tôi vẫn tìm được cái tôi chính đáng của người dấn thân vào một con đường dài rộng. Nghĩa là tôi thực sự tìm thấy mình. Tập sách ngắn gọn nhưng mở ra những hướng lớn trong đời văn của tôi. Những cuốn sau như Cánh bướm và đóa hướng dương 1999,  Chuyện cũ văn chương 2001 Cây bút đời người 2002 chỉ là tiếp tục những hướng đã mở ra từ Những kiếp hoa dại.

 Tôi biết là chẳng mấy bạn,-- kể cả các bạn  đôi khi thấy tên tôi thì thử đọc tôi -- lúc này có thể giở lại Những kiếp hoa dại rồi đối chiếu với cả đời văn của tôi để kiểm tra xem tôi nói ở trên về “quyển sách  bước ngoặt” này có đúng hay không. Nhưng có  hai bài viết ngắn sau đây làm chứng cho điều tôi nói. Một là bài tựa của nhà nghiên cứu Văn Tâm. Hai là bài đọc sách của nhà văn Tô Hoài. Khi  biên soạn tập sách, tự nhiên tôi nghĩ đến một tục lệ người xưa là  nhờ một ai đó viết  tựa và tôi đã tìm tới Văn Tâm. Ông không phải một quyền uy trong giới, nhưng là người mà hồi ấy cả những Phạm Thị Hoài, Nguyễn Huy Thiệp lẫn Nguyễn Huệ Chi, Lê Ngọc Trà hay lui tới. Tôi cho là ông hiểu tôi và vài viết sau đây đã nói rõ điều đó. Còn Tô Hoài thì chắc không  phải nói nhiều. Tôi đã viết về  mấy năm làm việc cùng với ông cũng như Hoàng Ngọc Hiến, Nguyễn Thị Ngọc Trai , nên không phải giải thích thêm về mấy dòng dưới đây của ông nữa. Cả hai bài viết của Văn Tâm và Tô Hoài đã khích lệ tôi một điều, dù đi được dài hay ngắn, song trong nghề nghiệp tôi đã có con đường riêng của mình. Sau cuốn sách của 25 năm đầu trong nghề này, tôi đã cứ thế đi  trong khoảng 1993- 2018, tức là hai mươi lăm năm tiếp.  

***

Tựa
 Tác giả tập sách này, nhà nghiên cứu phê bình văn học Vương Trí Nhàn, qua gần ba mươi năm trong nghề, nay không còn trẻ trung nữa - đã bước đến tuổi tri thiên mệnh. Theo tục lệ một số làng xưa, quan viên không chờ đến 60 như triều đình quy định, mà đạt tuổi ngũ tuần cũng được lên lão (từ đây, do thân thể suy tổn, nên được hưởng đặc quyền "quan bất phiền, dân bất  nhiễu"). 

Nhưng tác giả Những kiếp hoa dại, lão mà không suy (dựa theo câu nói xưa: Tử nhi bất vong giả thọ - Chết mà không mất, ấy là thọ). 

Giữa những năm tháng Đổi mới đúng đắn sôi nổi đáng quý mà cũng đầy khó khăn phức tạp này, khi vấn đề Mô hình được đặt ra - trong đó ắt hẳn có cái phần tiểu mô hình: văn học; chàng Vương đã không ít lần giơ tay xin với Đời cho phát biểu, đặng cùng mọi người góp phần tạo tác cái cấu trúc mô hình tối ưu. 

Một số ý kiến tập hợp lại - đó là những trang viết đang có trên tay bạn đọc. 

Trước hết, đây là những trang tâm huyết - Bốn dây rỏ máu năm đầu ngón tay. 

Tâm huyết hoặc với kiểu “thư pháp” chân phương ngang bằng sổ thẳng, hoặc với   sự cười cợt ngả nghiêng có tính truyến thống của kẻ sĩ Bắc Hà (tác giả vốn sinh quán Hà Nội). 

Nhưng chúng ta đều sống ở đời, tâm huyết là cần mà chưa đủ. 

Vậy thì văn lý Những kiếp hoa dại còn có thêm cái trí tuệ vốn là vựu vật của con người. Trí tuệ và cả trái tim mẫn nhuệ của tác giả đặc biệt thể hiện ỏ chỗ: khi khái quát hoặc phân tích những đối tượng nghiên cứu phê bình văn học, đã thường xuyên phát hiện được nhiều điều mới lạ, thậm chí rất mới mẻ - dẫu rằng mấy đối tượng ấy của khoa học văn học đã bao lần hiện diện trước mắt những cây bút nghiên cứu phê bình văn học khác. 

Có thể nói: ở hầu hết các bài viết (dẫu đó là một bài báo ngắn có tính “hiếu hỉ”: kỷ niệm ngày sinh, ngày mất một tác gia…). Vương Trí Nhàn đều mang lại các tảng, mảnh khám phá bổ ích đối với người đọc. Phải chăng, căn nguyên điều thú vị ấy: phần là “tư trời”, phần ở nghiệm sinh (một phần tư thế kỷ công tác biên tập báo và xuất bản, rất “thuộc” giới bút mực), và phần nữa do công phu tự tu thúc lực.

“Tạo vật đố toàn”, do đó, nội dung cuốn sách này cũng khó tránh hạn chế và những điều cần được tiếp tục thảo luận. Nhưng liên hệ đến chuyện ẩm thực, Những kiếp hoa dại của nhà nghiên cứu phê bình văn học Vương Trí Nhàn vẫn như một món đặc sản. 

Và cũng lại dĩ nhiên: đặc sản thì có trân vị khoái khẩu, nhưng phải đâu tất cả mọi người đều có thể chiếu cố được món đại khái như rươi, ếch, rùa, trăn… Sành sỏi nghệ thuật ẩm thực đến như nhà văn Nguyễn Tuân còn không dám đụng đến thức mắm tôm cổ truyền nữa là - mà than ôi! phàm người toàn phần đều rõ: bún thang, chả cá... thiếu thứ gia vị ngàn năm này thì con ra cái quái gì.

Hà Nội, tháng 4 năm 1993

VĂN TÂM

Đọc Những kiếp hoa dại *

Chân dung và phiếm luận của Vương Trí Nhàn, Nhà xuất bản Hội nhà văn 1993. Thực sự đây là cuốn sách về phê bình, nghiên cứu văn học. Tác giả bảo là bàn phiếm, viết phiếm, nhưng lại toàn là những trò chuyện nghiêm túc. Là điều lý thú, hấp dẫn không phải vì giọng điệu chỉ bảo: cần, phải, nên, tuy nhiên, ít nhiều, nói chung, ngược lại.., mà thấy ở đây, cùng lúc hai Vương Trí Nhàn trong một ngòi bút. Người viết còn đặt cho sách thêm cái sự “chân dung”, nhưng dẫu trình bày đến thế nào chăng nữa bạn đọc chỉ thấy được thưởng thức những phong phú đem lại giá trị phát hiện của phê bình và sức mạnh sáng tạo trong phê bình.

Phiếm luận là lối nói nhún mình, lễ độ kiểu ta. Mà bằng cách dựng truyện, từng bài gọn ghẽ, Vương Trí Nhàn đã đê cập nhiều vấn đề trong nhà ngoài ngõ của văn học Việt Nam từ cận đại tới ngày nay, ra thế giới đôi nét, qua một số tác giả.   

Cung oán ngâm khúc với Nguyễn Gia Thiều rối Tú Xương, Tản Đà, Paoustovski. Tác giả đã chịu khó hầu chuyện cả các tiền bối suối vàng. Khởi đầu, văn học quốc ngữ khơi gợi ra những đặc điểm với bao nhiêu may rủi và éo le của thân phận một đất nước và những sáng tác văn học cho tới khi bước vào thời đại của chữ nghĩa hôm nay.

Cả một thời kỳ văn học quốc ngữ hình thành tới bây giờ, một số tên được nêu như một cái mốc mỗi chặng - Thạch Lam, Hàn Mặc Tử, Nam Cao, Xuân Diệu, Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Xuân Quỳnh, Nguyễn Huy Thiệp…

Những chìm nổi trong nghề bởi trình độ của mình và thái độ của xung quanh. Người cầm bút đã trải bao bôn tẩu và gian truân trong cuộc sống, trên trang giấy, thế mà lần hồi rồi cũng mở mày mở mặt cho nên được phong cách, được vẻ riêng của mỗi tài năng, của nền văn học.

Âu cũng là cái tình và tinh hoa của dân tộc và đất nước nghìn năm. Vương Trí Nhàn đã tìm được và phân tích ra những con đường sáng tạo không bao giờ có mẫu sẵn, mà đây mới là cốt lõi, là xương sống của vấn đề, trong bạt ngàn những tác phẩm, Vương Trí Nhàn phê bình đã tâm huyết bàn bạc với Vương Trí Nhàn viết văn, với đồng sự, với đàn anh, với tiền bối, mới thấy ra được.

Chương cuối, Vương Trí Nhàn đặt tên Tự vấn. Ở trong có để mục làm thế nào “nghề văn trở thành một nghề cao quý”. Trước khi dừng bút, người viết tự hỏi và có ý muốn tự trả lời. Tự do sáng tác là khát vọng cao quý của mọi người viết, của nghề viết. Có người tới được, có người không khí nào tới được, trước tiên và sau cùng, do tầm và lực của mình đấy thôi.

Ngẫm nghĩ “để nghề viết văn trở thành một nghề cao quý”, chợt hiểu ra cái tên sách: Những kiếp hoa dại. Những bông hoa dại như đời người ả đào - bây giờ là gái sex - được khách làng chơi thương yêu cứu vớt ra khỏi lầu xanh, cái người đàn bà hoàn lương ấy rồi cũng đảm lược gánh vác cơ đồ nhà chồng, chân chính như ai; lại như con ngựa, con voi lang thang ở rừng, người đem về thuần hóa, rồi cũng dứt bỏ được phần dã thú.

Vương Trí Nhàn nhại Thánh Thán làm câu kết phong nhã: “Chẳng cũng sướng sao". Tôi chi xin mượn một chữ Thánh Thán: “hay”.

TÔ HOÀI

 Bài viết ở dạng điểm sách  cho lần in lần thứ nhất NKHD

 và đưa trên báo Người Hà Nội, 

sau tác giả đã đồng ý để đưa vào làm Lời bạt cho lần in thứ ba 2001