Nhân dịp nhà văn Vũ Hùng được Hội nhà văn Việt Nam trao giải thưởng 2017 cho [toàn bộ] sự nghiệp văn học xin giới thiệu lại hai bài viết của tôi về các tác phẩm của cây bút này, ông từng là bạn vong niên với tôi hồi trước sau 1975, khi công tác ở báo Quân đội nhân dân , còn tôi là biên tập viên Văn Nghệ Quân đội.

Nhân dịp nhà văn Vũ Hùng được Hội nhà văn Việt Nam

trao giải  thưởng 2017 cho [toàn bộ] sự nghiệp văn học 

xin giới thiệu lại hai bài viết của tôi về các tác phẩm

của cây bút này, ông từng là bạn vong niên với tôi

hồi trước sau 1975, khi công tác ở báo Quân đội nhân dân , còn tôi là biên tập viên Văn Nghệ Quân đội.  

Vũ Hùng thuộc thế hệ sinh năm 1930 - 32, trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp. Với tư cách một chiến sĩ quân báo, ông hoạt động liên tục trên chiến trường Lào. Trở về, trong khi mưu sinh bằng các nghề khác, ông dành nhiều tâm huyết cho việc viết văn và trong sự nghiệp của mình đã có tới 40 đầu sách.

Người ta thường chỉ xếp Vũ Hùng vào khu vực văn học thiếu nhi. Tuy nhiên gần đây có dịp đọc lại, tôi nhận ra rằng, có một số cuốn, một số trang sách của ông cũng là dành cho cả các bạn đọc lớn tuổi. 

 Dưới hình thức ghi chép, Sống giữa bày voi giống như một khảo luận công phu về mọi hoạt động của loài thú và những người săn thú. Có nhiều trang miêu tả cảnh rừng mà tôi muốn đọc đi đọc lại. Lại có những đoạn ông khái quát về quy luật tồn tại của thiên nhiên hoang dã, nó giúp cho người đọc sống xa rừng núi có thể liên hệ để hiểu thêm sự đời mà họ sống hàng ngày.

Dưới đây là một đoạn trích từ cuốn sách Vũ Hùng viết năm 1986 đó, nằm ở giữa chương cuộc sống rừng nhìn từ một chòi quan sát.

Lần ấy, tác giả theo người làng tới một khu đồng cỏ. 

Ông  cùng với một bác thợ săn Lào ngồi trong một cái chòi được bảo đảm hoàn toàn cách ly với chung quanh, quan sát mà không để cho các "nhân sự trong cuộc" nhận ra sự có mặt của mình -- đại  khái ông đã có được cái vị trí như khi chúng ta vào thăm các công viên thủy cung, thấy mình sống trong lòng nước. 

Từ vị trí này, tác giả có dịp chứng kiến cuộc sống của các loài thú trong rừng, cái cách chúng sống bên cạnh nhau tự nhiên, hòa hợp y như tuân theo một  thứ luật tự nhiên nào hết sức hợp lý.

Và ông viết ra một đoạn văn  mà theo tôi là sự kết hợp cả hai:

-- kinh nghiệm sống của những người dân Lào bình thường.

-- cái vốn văn hóa nhân bản mà ông đã tiếp nhận được từ văn hóa phương Tây, cái phần mà ông đã học được từ những năm học ở ngôi trường danh giá là Lycée du Protectorat (Trường Trung học Bảo hộ) nay là  trường  Chu Văn An Hà Nội.

 Từ trường hợp của ông, tôi như nghe ra một lời nhắn nhủ, chúng ta phải biết đến với thiên nhiên từ văn hóa. Chúng ta chỉ hiểu biết thiên nhiên khi có một sự chuẩn bị về văn hóa.

***

Xin mời các bạn đọc một trong những đoạn văn hay nhất của Vũ Hùng và liên hệ những quy luật của thiên nhiên nhiên hoang dã mà ông trình bày với những quy luật bất thành văn bản đang chi phối xã hội VN ta. Các dòng in đậm là của người trích dẫn.

Chính trên chòi quan sát này, tôi đã hiểu đôi chút về luật rừng. Trước đây do lấy những nền tảng của xã hội loài người làm thước đo để suy đoán, tôi đinh ninh luật rừng là luật lệ tàn khốc của sự hỗn độn, của cuộc đấu tranh sinh tồn, một cuộc đấu tranh quyết liệt đến mức không dung tha để giành lấy khoảng không gian và những ưu thế tồn tại: thú dữ ăn thịt thú lành, thú lớn lấn át và tiêu diệt thú bé.

Người ta có thói quen coi luật rừng là luật của sức mạnh. Khi một đội bóng chơi thô bạo, người ta bảo họ chơi "rừng". Khi những kẻ mạnh lấn át kẻ yếu, người ta bảo họ hành động theo "luật rừng".

Hoàn toàn không đúng như vậy.

1/

Luật rừng trước hết là sự khôn ngoan để duy trì sự tồn tại của chính mình và của dòng giống. 

Mọi loài thú, kể cả những loài có sức mạnh nhất, bao giờ cũng muốn nhìn thấy kẻ khác nhưng lại không muốn kẻ khác nhìn thấy mình. Vì thế không khi nào chúng gây gổ một cách vô ích, để lộ sự có mặt của chúng. Cả đến con cọp, dù có thể xếp vào hàng chúa tể của rừng, cũng luôn hành động khôn ngoan như vậy. Nó không khi nào dựa vào sức mạnh để tự cho phép mình làm những điều mù quáng. Nó lảng tránh bầy voi, lảng tránh con beo, con lợn độc, lảng tránh cả con người và chỉ nhận sự đối đầu trong những trường hợp bắt buộc.

Trong rừng không bao giờ thấy có những cuộc chiến tranh cùng loài như trong xã hội loài người. Một bầy voi không bao giờ đánh nhau với một bầy voi. Một gia đình báo không bao giờ xung đột với một gia đình báo khác.

Đôi khi cũng xảy ra tranh giành giữa hai cá thể cùng loài nhưng không bao giờ cuộc xung đột ấy dẫn đến sự tiêu diệt đối thủ. Ngay trong cơn giận dữ, do bản năng bảo tồn dòng giống, chúng cững biết khi nào thì nên thôi.

Khi hai con cọp đánh nhau - chúng không bao giờ đánh nhau để tranh mồi mà đánh nhau để tranh giành con cái - chỉ một lát sau con yếu hơn sẽ nhảy ra ngoài vòng chiến, nằm rạp xuống để tỏ ý khuất phục. Lập tức con mạnh hơn sẽ ngừng lại cho con yếu được tự do bỏ đi.

Khi hai con voi đọ sức để tranh giành thứ bậc trong bầy thì cũng thế: con yếu sẽ lùi lại và buông thõng vòi xuống. Đó là dấu hiệu đầu hàng trong loài voi. Con mạnh hơn thấy dấu hiệu đó sẽ ngừng lại.

2/

Luật rừng thứ hai là sự cố gắng sửa đổi các tập tính, hình thành những thói quen mới để thích nghi với hoàn cảnh sống.

Các quản tượng cho tôi biết chừng sáu bẩy mươi năm trước đây bầy voi vẫn có thói quen giống những bầy trâu và bò rừng khi ngủ đêm. Chúng họp thành những vòng tròn, vòng trong là voi con và voi mẹ, vòng ngoài là lũ voi đực. Hồi đó voi đực cũng bị săn lùng - đôi ngà của chúng đối với mỗi gia đình thợ săn là một tài sản - nhưng với ngọn lao và chiếc nỏ, thợ săn không diệt được chúng bao nhiêu.

Từ ngày trong rừng xuất hiện những người đi săn mang cây súng thì lại khác. Họ có thể dễ dàng giết chết một con voi ở khoảng cách rất xa, xa gấp bốn năm tầm tên của chiếc nỏ. Lũ voi đực càng bị săn lùng ráo riết không phải chỉ vì cặp ngà. Nhiều khi người ta tàn sát chúng chỉ để chống cây súng đứng bên cái xác đồ sộ của chúng chụp vài hình ảnh, kỉ niệm một chuyến đi rừng. Vì thế chẳng bao lâu mỗi bầy voi chỉ còn vài ba con đực.

Các bầy bắt buộc phải thay đổi tập tính để bảo tồn dòng giống. Ngày nay những người đi rừng đều nhận thấy thói quen cũ của chúng đã biến đổi. Tôi biết điều này khi từ chòi quan sát tôi theo dõi chúng trong giấc ngủ đêm: chúng vẫn họp thành những vòng tròn nhưng ở vòng trong đáng lẽ là lũ voi con và voi mẹ thì bây giờ là vài con voi đực cuối cùng của bầy. Bọn voi đực ấy cần được bảo vệ hơn hết. Mỗi khi có nguy hiểm, chính lũ voi cái sẽ xông ra chặn đường cho chúng chạy trốn. Bây giờ muốn săn một con voi đực, phải đi vào giữa bầy voi. Đó là điều không một người thợ săn nào dám làm và cũng không một người thợ săn nào làm nổi, nếu không dựa vào lũ voi nhà và dựa vào đám đông các quản tượng.

3/

Luật rừng thứ ba là giữ gìn sinh cảnh. 

Không con thú nào tàn phá môi trường mà nó sinh sống. Hãy thả con cọp hoặc con báo vào một đàn hươu nai. Chúng sẽ chỉ giết một con mồi và chừng nào chưa ăn hết thức ăn chúng sẽ không giết thêm một con mồi khác.

Trong rừng Lào có một loại chồn rất hung dữ mà người thợ săn Lào gọi là "chồn ma". Người ta đặt cho chúng cái tên ấy do khả năng bắt mồi ma quái của chúng. Chúng không săn lùng đơn độc mà săn lùng theo đàn. Không như những giống chồn khác bắt gà vịt, chúng săn hẳn những con thú to như hoẵng và nhiềi khi cả hươu nai.

Ít có con thú lành nào gặp "chồn ma" mà thoát chết. Chúng đuổi theo, con thì nhảy lên bám chặt và cắn vào cổ, nơi có các động mạch lớn, con thì bám và cắn vào lưng vào đùi, dai dẳng như một bầy đỉa. Con mồi cứ đeo những kẻ thù của mình và lồng chạy hết cánh rừng này qua cánh rừng kia, cho đến lúc hết máu và kiệt sức gục xuống.

Bản năng giữ gìn sinh cảnh tồn tại ngay cả ở bầy thú bé nhỏ nhưng ghê gớm này. Chừng nào còn thức ăn chúng cũng không săn đuổi một con mồi khác.

4/

Luật rừng thứ tư là luật của sự cứu giúp, cưu mang.

Một con nai non lạc bầy khi đêm xuống có thể dễ dàng tìm nơi ẩn náu an toàn trong một bầy trâu rừng. Bầy trâu sẽ cho nó vào ngủ ở vòng trong, nơi dành cho lũ nghé non và sớm mai, khi nguy cơ bị tiêu diệt đã hết, con nai sẽ lững thững tìm về với bầy đàn của nó.

Cheo cheo là con vật yếu ớt nhất rừng. Nó không có một thứ vũ khí gì để phòng thân. Kẻ thù của nó rất nhiều: "chồn ma", chó rừng, mèo rừng, beo, cọp... Gặp kẻ thù là nó run lên, chân khụy xuống. Nó chỉ còn biết nằm chờ chết.

Vậy mà loài cheo cheo không bị tiêu diệt. Nó có những kẻ bảo trợ đắc lực: các bác bò tót. Ngược lại với cheo cheo, bò tót là những con vật mạnh mẽ nhất rừng. Chúng chiếm cứ những đồi dang và những đồi tre, không để một con thú dữ nào bén mảng được đến giang sơn của chúng. Bọn cheo cheo tinh khôn biết điều đó: chúng đến làm ổ ngay kề bên chỗ ngủ của bò tót và các bác bò tót tốt bụng không bao giờ xua đuổi chúng.

Trong rừng voi cũng được coi là những con vật hào hiệp. Mỗi năm khi mùa mưa đến, các bầy thú ở đồng cỏ được sống một thời kì an toàn. Đêm đêm khi ăn đã no, chúng thường kéo đến gần nơi bầy voi ngủ, nương bóng những con vật to lớn này. Sự có mặt của chúng không làm bầy voi khó chịu. Chúng được chấp nhận và bầy voi vui lòng làm nhiệm vụ bảo trợ.

Chắc chắn luật rừng còn nhiều điều bí ẩn nữa mà tôi chưa biết. Tuy nhiên những ngày sống trên chòi quan sát đã giúp tôi hiểu rõ: nếu luật rừng chỉ là luật của sức mạnh và của sự hỗn độn thì sẽ không còn những bầy hươu nai, không còn lũ cheo cheo và những con thú lành, không còn cuộc sống trong rừng. Sẽ chỉ còn một sinh cảnh bị tàn phá và hoang vắng, chỉ còn hổ báo và thú dữ.

Con người sống sao được trong một môi trường như thế ! 

Bài đã đưa trên blog này ngày 11-11-2014
mang tên 

"Cùng với Vũ Hùng tìm hiểu lại những quy luật của thiên nhiên hoang dã"