Bài đã đưa trên blog này ngày
17-12-2012
Tối 18/12
Lại cảm thấy như gặp chiến tranh lần đầu. Máy bay Mỹ đánh Hà Nội sau 2 tháng nghỉ. Thủ đô không đèn, trong ánh trăng suông. Khi ánh trăng lóe lên chốc lát, thấy hơi sợ, hay là bom nổ?
Phố xá khắc trên nền trời những đường nét nhấp nhô. Phố đáng yêu quá, mong manh quá. Những hố cá nhân nứt ra từ bao giờ. Nhưng sao nhiều hố có nước thế.
- Đúng cụ nhà mình sơ tán thì lại máy bay.
- Đến 2 tháng nay mới lại bị đấy.
- Mày có xuống hầm đi không? Đây, cầm lấy cái mũ rơm.
- Nhà nào còn để đèn thế kia.
- Gớm cô cậu, giờ còn đèo nhau.
Tiếng của những cái nắp xi măng kéo lê trên miệng hầm ngắn, đằm. Hơi rờn rợn.Tiếng súng nổ rất đanh. Nhưng mà sợ nhất là sự im lặng. Đến những đứa trẻ cũng ưu tư. Tiếng loa trên đường phố đâm ra là cái được mong đợi.
Chiến tranh ở đô thị nghĩa là gì? Nghĩa là mọi hoạt động ngưng lại, ô tô ngưng lại, người đi đường ngưng lại, cho đến cả những chiếc xe rác cũng ngưng lại. Một đứa trẻ ngồi bên Bờ Hồ đòi... ị. Người mẹ nói cái gì, thấy rõ nhất chữ "quấy đảo" "quấy đảo". Nói về đứa con hay về máy bay?
Những gì bình thường nhất cũng phải ngưng lại như vậy chăng? Nghĩ đến sự chết. Đổ nhà đổ cửa.
Hai người đàm đạo kiểu tếu:
--Để mai ta mang bom đến Hoa Thịnh Đốn ta ném mới được.
- Ông ghé cái A pô lô xuống cho tôi đi cùng với.
Chợ Đồng Xuân. Phố Hàng Đường. Phố Hàng Ngang. Những phố xá của một thời Hà Nội. Hàng hóa còn đang dọn dở. Người đứng nhìn ra đường. Cái loa đầu phố song sóc.Các đồng chí dân phòng không cho người lạ vào khối ta nữa...
Người Hà Nội sống bằng niềm tin nào? Trong chiến tranh, người ta sống bằng gì?
Lần đầu tiên... Không, với nhiều người bây giờ không phải lần đầu tiên nữa. Nhưng tôi vẫn có cảm giác là lần đầu tiên. Bởi không ai quen được với chiến tranh. Cũng như nghe một ngàn loạt đạn rồi, đến loạt ngàn linh một vẫn cứ sợ.
Quen như mọi khi, tôi bổ ra đường đêm báo động. Đôi giày "săng đá" kêu lên âm thầm, không thấy ai nói. Tôi yêu những người dân phòng mũ sắt đang đứng trên đường. Trong đêm, tôi yêu tất cả phố xá. Ngồi trên ghế đá Bờ Hồ, tôi duyệt lại tình yêu Hà Nội. Cho đến khi những vệt đèn hướng lên, như trong một buổi tối. Người đi đầy đường. Những lần tan một cuộc vui, người cũng đông vậy. Tôi nhớ sắp đến những ngày vui, sắp Noel, sắp đầu năm mới.
... Nhưng mà chính vì thế mà Hà Nội bất ngờ. Đèn mới tắt được vài phút thì lại nghe đạn nổ, đạn đỏ lừ ở phía Nam. Chiến tranh là chuyện bất ngờ, bao giờ cũng là chuyện bất ngờ. Nhưng lần này thì Hà Nội bất ngờ thật. Tôi nhớ câu nói của người thanh niên lúc báo yên. “Nó xơi mất một tiếng hai mươi phút còn gì”.
Người Hà Nội quen làm việc theo giờ giấc, người Hà Nội đêm nay sẽ được biết một cuộc chiến tranh không giờ giấc, có thể nói là suốt đêm.
Tôi đi bộ từ Bờ Hồ về cơ quan trong tiếng súng. Một chiếc máy bay bay thật thấp, vụt qua. Cái chết vụt qua, may nó không chạm vào mình. Nhiều người chia nhau cảm giác may mắn đó khi gặp lại nhau.
Những người cơ quan tôi từ nhiều phía mang về những tin khác nhau ở chi tiết, nhưng giống nhau ở sự bất ngờ. Nghệ thuật vẫn len vào cuộc sống, nghệ thuật lại chung số phận trong chiến tranh. Đoàn ca múa TCCT hôm qua còn biểu diễn cả tối cho chúng tôi xem, hôm nay phải ngưng lại. Tôi nghĩ đến Linh, một cô gái tôi quen. Có thể chăng, những diễn viên như Linh đêm nay lại phải đi khỏi Hà Nội. Tôi nghĩ đến cái lúc họ vừa quệt nốt vệt son còn sót lại trên má, vừa nhận ra cái vẻ heo hút bên đường. Những cặp người yêu nghĩ đến một điều gì vừa mất đi cùng Hà Nội. Những người xem cũng cảm thấy vừa mất đi một cái gì đó cùng đoàn văn công. Nhưng họ đi là phải. Báo động gần suốt đêm. Có mấy khi thế đâu?
Chưa bao giờ Hà Nội lay động cửa nhà như vậy. Tôi nói lay động nghĩa đen. Bom ở đâu không biết nhưng cũng không phải là gần (nếu bom gần, nghe tiếng bom, đón hơi bom rất nhỏ).
Nhưng sao vẫn lay động?
Rơi cả những bức ảnh trên tường nhà chị tôi, rơi rụng cả những kỷ niệm.
Và tí nữa rơi rụng cả cái đồng hồ, rơi rụng cả thời gian.
Ở khu vực Láng Hạ, đã rơi rụng cả một cái gì mang dấu ấn cả không gian và thời gian, rơi rụng những kiếp người. Chết người. Tất nhiên là cùng chết theo những gì thân thiết nhất của mỗi kiếp người. Mái nhà ấm. Những vật dụng gia đình.
Một đài nước ngoài nhắc lại tin nhắn của một người Hà Nội: trong mưa, lửa vẫn cháy. Tôi vẫn chui rúc trong sợ hãi, ngủ vùi ở tầng hai cơ quan trong liều lĩnh -- cũng chẳng cần biết và không thể biết được những gì đã xảy ra chung quanh.
19-12
Ngay đêm qua, bọn tôi được lệnh thu xếp để lên Hương Ngải càng sớm càng tốt.
Chỉ biết rằng đêm qua, cả Hà Nội thức. Một đêm kinh khủng của 8 năm nay từ hồi chiến tranh phá hoại, 18 năm nay, từ hồi hòa bình 1954, và có thể 26 năm nay, từ hồi toàn quốc kháng chiến.
Buổi sáng mai, trở dậy, đã nghe đài Hà Nội veo vẻo. Quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược... Tiến đến đánh thắng hoàn toàn... Ông Châu cười khảy, những gì xảy ra đêm qua không báo hiệu gì cho luận điểm đó cả.
Cả Hà Nội, từ trên xuống dưới, đã đứng trước một chuyện không ngờ. Các rạp xi-nêmới chiếu trở lại trong phạm vi hẹp từ hôm 18-12. Báo động trong lúc các ông cốp tuyên huấn đang duyệt văn công. Những người khác cũng vậy.
Những gì bi quan nhất đã đến với tôi. Có lúc tưởng như tuyệt vọng.Tôi đã ở những vùng bị ném bom. Nhưng không đâu cảm thấy sức tàn phá man rợ như ở đây. Và thách thức như ở đây, ở một thành phố.
Nhớ những lần ở trong vòng bom. Lần này chỉ ở ngoài, sao cũng sợ. Cảm thấy như ai đó đang đạp vào đầu mình. Cảm thấy như đang cùng với một đoàn người nào đó bị trùng trùng vây bủa. Tôi nhớ tới sự làm nhục, kẻ yếu bị kẻ mạnh làm nhục. Xuân Quỳnh hay kể ở Thái Bình, máy bay địch đã từng bay rạt nóc nhà suốt đêm, để dọa đàn bà và con trẻ. Ở đây, chúng tôi cũng bị làm nhục như thế và còn hơn thế.
Đã có lệnh là phải sơ tán trước 4 giờ sáng. Biết đâu, địch sẽ đánh suốt từ giờ đến sáng, và không ra khỏi thành phố được nữa.
(Hôm sau, những người ở xa Hà Nội nói rằng ban đêm, tưởng là Hà Nội bị đánh vụn. Tưởng người ở trong Hà Nội đã chết, không còn ai ra thoát).
Sự bi quan đã lên đến tột cùng trong mỗi người. Tại sao? Chúng tôi không còn chỗ dựa. Hà Nội vốn là chỗ dựa về mặt tinh thần, đã bị sụp đổ. Chúng tôi cảm thấy mình cô đơn. Mọi khi bao giờ cũng cảm thấy còn có một nơi nào đó đang chiến thắng. Nay thì nơi đó không còn.
Vì sao, vì sao? Cũng không hiểu được nữa.
Lấy một người dân bình thường để nghe tiếng vọng của thời đại vào họ. Một người như bà chị tôi nói:
- Người ta bảo ông Thọ đi thì mừng, ông Thọ về là mang bom mang đạn về theo thôi. Ở bên kia, ông ấy đập bàn đập ghế với nó, thì bên này mình khổ.
“Chủ quan” “Cảnh giác”. Tôi lại chợt nhớ tới tiếng nói của một thứ người tuyên huấn, cứ lên gân lên guốc. Và cái câu lắp đi lắp lại của người ta, chớ chủ quan khinh địch.
Nguyễn Minh Châu: Đến Hà Nội còn mất cảnh giác, thì trên thế giới này đâu không mất cảnh giác nữa?
Lại một lần nữa thấy rằng cả những người bi quan nhất cũng không bi quan bằng thực tế. Thực tế đáng bi quan hơn nhiều. Lâu nay, có ai trong chúng tôi tưởng tới việc Mỹ đánh lại miền Bắc.
Phụ lục – con số ghi từ một bản tin
18/12 7g tối, Nhà trắng còn tuyên tố cải chính đánh ra ngoài vĩ tuyến 20. Nhưng 8 g thì Hà Nội báo động. Nixon đã ra lệnh đánh lại "cho đến khi có giải pháp" Giải thích: Người ta không thể lợi dụng hòa đàm để chuẩn bị một cuộc chiến đấu khác. Không thể để cho miền Bắc yên trong khi chiến tranh ở cả miền Nam.
- Những ngày 18/12, 19/12 Mỹ huy động 500 máy bay, và 100 B52 đánh miền Bắc. Giá 1 B52,3 triệu đô la. Giá F 111 còn đắt hơn 1 B52.
- Mỹ dùng 1 tỷ đô la để mua 20 vạn cán bộ ở sông Cửu Long (giết, hủ hóa...)
- 1 ngày Mỹ chi cho chiến tranh Việt Nam 36.633,64 đô la cho chiến tranh Việt Nam
- ở ngoại thành Hà Nội hơn 100 xã, 90 xã bị đánh
Ngày hôm nay 19/12, tôi lên sơ tán. Không khí chiến tranh sôi động hẳn lên. Người đạp xe đạp nhoay nhoáy trên đường. Xe quân sự, loại xe to, cao kềnh càng, chở lính ngồi chật ở trên, lao về các trận địa Hà Nội. Những tên lửa để dọc đường bây giờ theo những chiếc xe chuyên dụng lao đi rất nhanh. Dễ có chiếc nào cán phải người rồi cũng thôi. Bây giờ, người ta đang phải vội.
Tôi nhớ tới Hà Nội tôi vừa ra đi, Hà Nội trong buổi sáng khi tôi trở dậy. Cảm thấy không khí chiến chính trong buổi sáng nay rõ nhất là ở tiếng nổ của một kho đạn gần đấy. Tiếng nổ không to, nhưng cứ cầm canh đều đặn như một thứ nhắc nhở mọi người về một thực tế. Cái thực tế này, mọi người đã biết, nhưng vẫn là ghê sợ khi thấy nó cứ rung lên bần bật trước mặt.
20/12
Qua đi 2 đêm liền, tiếng B52 ù ù trên trời như tiếng cối xay. Lại có thể quen chăng?
Tình hình đại cục, bây giờ biết hỏi ở đâu? Có nhiều chuyện đúng là phải hỏi từ gốc, từ những người có khả năng phân tích những vấn đề lớn. Tôi không phải loại đó. Là một người bình thường, tôi chỉ tạm vẽ ra như thế này. Chúng ta đã nhìn nhận miền Nam như tình thế hồi kháng chiến. Chúng ta, vẫn dùng lối cũ. Đưa quân vào. Vận động quần chúng. Cho đến Mậu Thân là một bước ngoặt. Từ Mậu Thân tình hình đã khác. Chiến tranh hóa thành một cuộc viễn chinh miền Bắc vào miền Nam. Nói dân miền Nam theo nó không đúng. Nhưng họ mệt quá rồi, họ mặc kệ. Và nó đổ tiền của vào xây dựng. Một dấu hiệu thất bại của ta là Quảng Trị.
Một nước nông nghiệp, không thể nuôi một đạo quân viễn chinh, dù là viễn chinh ở một phần đất nước của mình.
Hòa đàm có thêm ý nghĩa. Hòa đàm lúc trước với hy vọng đòi để đỡ phải đánh mà vẫn được. “Anh biết điều anh nên chạy trước. Tôi đòi như thế này cơ". Hòa đàm bây giờ, là mở cho mình một lối thoát. Thôi, việc trước mắt đã chịu, bây giờ tạm nhận lấy một con đường yên. Miễn là với điều kiện giữ lấy khả năng gây biến động tiếp, tìm cách đi đến mục đích về lâu về dài.
Nhưng lại gặp phải một thằng địch quá quắt. Nó khôn ngoan, nó thừa biết ý định chiến lược của mình. Nó tìm mọi cách chẹn cái xu thế đó. Một nền hòa bình đầy cạm bẫy. Đúng là nó đã nhậy cảm thấy chuyện đó. Nó không chịu.
Có phải trên thế giới hiện nay, phía cách mạng đã không thắng trong hòa bình, như đã không thắng trong quân sự?
Người ta chưa chịu rút cho mình bài học kinh nghiệm.
Thế là mặc cả cũng không xong. Nó lại đánh. Y như nó đang dồn mình vào cái cửa thương lượng của nó vậy. Tùy thuộc vào sức chiến đấu, và sự chịu đựng của mình.
Một khả năng nhiều người đã tính tới: nó sẽ đánh ra, một cuộc nội chiến thật sự - lúc ấy sẽ lôi thôi lắm!
Khải:
- Tôi chỉ sợ các ông nhà mình nghe báo cáo sai lạc đi thôi. Báo cáo cấp dưới xưa nay đều muốn vừa lòng cấp trên. Cấp trên cũng chỉ thích nghe những điều mình đã trù định. Thế là khéo thậm thụt, lo đánh một mùa khô nữa. Khốn nạn, chính là chiến tranh thì dễ, cứ bài bản cũ, công tác tư tưởng cứ phải tiến lên thôi. Còn như hòa bình, các ông ấy phải đối mặt với địch, lại phải đối mặt với dân. Người ta sẽ hỏi những cố gắng trong chiến tranh mang lại cho người ta những cái gì? Thế thì biết trả lời sao.
(Nguyễn Minh Châu hay nói rằng suy cho cùng, chiến tranh nó vẫn có cái đơn giản của nó. Hòa bình lúc nào nó cũng mang sẵn trong mình nhiều hiểm họa).
- Vừa rồi, cứ tưởng là ràng buộc được nó. Xuống dưới Hải Hưng, ở huyện ở xã toàn nói chuyện kế hoạch chiến đấu chứ có nói chuyện gì đến hòa bình đâu. Nào là mình đánh nó trong kia. Nào là thế giới phản đối. Đi đâu cũng nghe phổ biến hòa đàm tốt lắm , nó chịu mình nhiều điểm cơ bản lắm. Thế mới chết.
- Ngay cả trong đàm phán nữa. Đúng là anh nhà quê chơi với thằng tư sản. Nó có nói mát cho mấy câu cũng không biết. Tưởng là xỏ được nó, nào nó có cần gì? Lại nghe có chuyện mình đưa ra bao nhiêu điểm, chính nó cũng rối. Nó có rối khối nó ấy. Mình cứ lấy mình mà suy ra nó. Khốn nạn, ngay mình lừa các ông ấy cũng dễ nữa là. Đáng tuổi bố mình mà mình vẫn lừa. Như lần nào gặp ông Song Hào, Hữu Mai chỉ xin đọc bản tin, cũng không được. Các ông ấy chỉ vặn lại các anh biết lắm làm gì, đã học hết đường lối chính trị của Đảng ta chưa? Đường lối chẳng phải sâu xa mà các anh đi mãi không hết hay sao? Thế là tôi cứ đấm ngực nói nào mình còn phải phấn đấu nhiều, nào mình hay ghen với những anh em trẻ mới được đào tạo. Cấp trên bằng lòng ngay. Lại còn sợ anh em bi quan nữa. Khốn khổ, toàn những thằng đập đầu không chết, cứ xoen xoét, xoen xoét, mà vẫn cứ tin.
Hữu Mai: Phen này thì các ông lên hang đá Hòa Bình rồi, có điện có nước đầy đủ chứ gì. Chỉ có dân đen là khổ.
21/12
Lần đầu tiên Hà Nội bị uy hiếp mạnh như vậy.Ta giờ như cá nằm trên thớt. Con đường từ Từ Sơn về Yên Viên nát nhừ, xe đạp không đi được nữa. Vứt ngổn ngang ra đường là bánh mì, thịt lợn, và có khi cả thịt người -- Nhiều người mất tích lắm.
Cũng lần đầu tiên, đài phát thanh Hà Nội bắt rất khó. Nói như danh từ mới xuất hiện tức là hệ thống chính trị đã bị đánh phá.
Một cụ già nói:
-- Đánh nhau lâu quá rồi. Khéo phải tìm người can. Bây giờ không có trung thần, ngự sử như cũ nữa.
22/12
Tính lại những nơi bị bom đánh.
Đêm 18/12 Láng Hạ (đài phát thanh, trạm thông tin) Yên Viên, Lương Yên. Ngoài Hà Nội thêm Vĩnh Phú, (sân bay) Kép.
Trưa 19/12 Bạch Mai, trường ĐH Bách Khoa...
- Tối 19 B52 Yên Viên
- Tối 20 trận địa từ An Dương đến Phúc Xá
- Trưa 21 ga Hàng Cỏ, ga Giáp Bát, đại sứ quán Cu ba gần đấy.
- Tối 22 đánh lại Yên Viên, Gia Lâm. Đánh từ Vọng xuống Đuôi Cá.
Không biết đánh những hôm nào (sau biết là trưa 21/12): Hỏng một phần nhà máy điện Yên Phụ. Tàu điện ngổn ngang không chạy được. Có thời gian mất nước.
Xuân Sách: Nó đã nổi khùng lên rồi. Thế này tức là nó sẽ đánh đến cùng. Đánh thế cũng là hạ sách, cũng là mất nhân tâm. Nhưng đã thế, lại phải làm bằng được, làm cho xong đi.
Những gì đã xảy ra với mỗi người dân ở cạnh những mục tiêu bị đánh, những mục tiêu quân sự -- ai mà biết được. Đang đêm, bom ù ù trên đầu. Tường đổ, nhà sập, vợ chồng cha con chúi xuống hầm. Ngẩng lên, không còn là nhà mình nữa. Không còn hàng xóm. Ở An Dương người chết, không đủ quan tài, nhiều người phải bó bằng ni lông.
Những gì ở rất xa, chỉ khiến người ta sợ bóng sợ vía, thì nay đã đến - B52.
Những gì người ta tưởng thiêng liêng nhất cũng đã bị đánh: ga Hàng Cỏ (ga Quốc tế)
Còn có thể nghĩ gì nữa. Trong đêm báo động, tôi bảo nghe rất rợn. Một thứ sợ. Mai Ngữ bảo không sợ nhưng chỉ chán. Ông Vũ Cao thấy nó hơi ra áp-xoét, hơi phi lý và hơi ma quái. Có lẽ vậy. Mai Ngữ kể có con gà định ăn chờ hòa bình, bây giờ sơ tán, làm thịt luôn. Thịt cứ đắng ngắt.
Đã gọi chiến tranh là không có bờ bến. Là một sự kỳ quái vô thường. Tại sao tôi vẫn mong có một cái gì đó giới hạn trong khi bây giờ là không giới hạn. Và mỗi lần, tôi lại thấy như lần đầu hiểu được chiến tranh!
Có vẻ là như thế này: Hình như có những người không hiểu chiến tranh, dù là chính họ khơi mào ra - các nhà chính trị. Dễ có tình trạng quan liêu lắm! Báo Mỹ viết phải mang bom đạn lớn đến châu thổ sông Hồng để cho các lãnh tụ Hà Nội biết chiến tranh là như thế nào?
Một người dân: "Bây giờ các ông ấy mang con cái mình đi chọi với nó thì khác gì đưa Thạch Sanh đến đánh nhau với Mãng xà vương?”
Rút cuộc, người ta lại bàn tới chuyện ấy, chuyện nguyên do dẫn tới cuộc chiến không dứt. Có phải vì mải chứng minh cho một lý thuyết, một chủ nghĩa? Có phải vì muốn làm nốt cái sự nghiệp vốn đã vẻ vang của mình?
Luôn luôn là nhân danh nhân dân, nhân danh dân tộc.
Biết là phải, nhưng có làm được không?
Lúc chúng tôi đứng ở cái hầm sau nhà tạp chí -- loại hầm còn là khá so với hầm của gia đình nhà dân bình thường, tôi nhớ tới những cái hầm xây mất hàng ngàn, hàng vạn bạc. Ông Mạn bảo hầm thế thì đánh đến già.
Như lúc chúng tôi đi xe đạp đạp trên đường, tôi nhìn những chiếc ô tô Volga nối đuôi...
Nhưng mà đó còn là bề nổi là tiểu tiết dễ thấy. Còn sâu xa vì tư tưởng vì chủ nghĩa ư? Có chuyện ấy không? Tôi nhớ một ý nói về ông Mác. Ông ta đã nhân danh sự sung sướng, lẽ phải, mà gây ra nhiều cuộc chém giết nhất trong lịch sử. Đúng thế chăng? Ở Hà Nội, nhiều người chúng tôi còn nghĩ đến Sài Gòn. Nhớ cảnh thất tán của những gia đình ở Quảng Trị. Chiến tranh tưởng ngày một ngày hai thuyên giảm lại năng thêm ra. Bên nào cũng muốn chứng minh cho ý chí của mình. Không phải một mà nhiều lần tôi nghe những lời than thở như vậy.
Phiêu lưu? Nhưng hơn thế nữa. Vô nhân đạo. Người ta đang có lý thuyết về 3 nền văn minh. Nền văn minh Âu Lạc (trống đồng Đông Sơn?) Nền văn minh Đại Việt (đánh thắng Nam Hán, Tống, và đánh quân Nguyên). Và bây giờ là nền văn minh thứ ba. Chao ôi ảo tưởng!
24/12
Từ nơi sơ tán Hương Ngải, chúng tôi về Hà Nội.
Còn nhớ cái tối 17, đi xem văn công Tổng Cục về, tôi tha thẩn mãi ngoài đường. Tôi đi trong đêm sương tháng chạp. Tôi đi trong phố xá sạch sẽ. Tôi đi trong một không khí tết đến nao lòng.
Tối sau nó đánh.
Hôm nay, 24, một tuần đã qua, một tuần chiến tranh khủng khiếp nhất của Hà Nội và những người Hà Nội.
Những ngày này, ao ước về một cái tết đến gần, một vụ tết nhất làm ăn sau một mùa dài vất vả. Nhưng sao những ngày này lại chính là ngày của chiến tranh. Một sự vỡ mộng đến cay đắng.
Nói với Xuân Quỳnh: Người ta bảo rằng trẻ con mới yêu tết, mới yêu đời. Còn người lớn, không yêu được như thế nữa, người lớn hay buồn. Nhưng đâu phải vậy. Một người lớn chẳng yêu đời kém hơn một đứa trẻ. Buồn hơn cũng là vì yêu đời hơn. Càng hiểu hơn, càng cay đắng với nó hơn, cũng là vì càng yêu nó hơn mới đúng.
Có một cái gì đó, trong những ngày này, làm cho tôi yêu Hà Nội hơn bao giờ hết.