Vũ Hùng và những trang sách không chỉ dành cho bạn đọc nhỏ tuổi

Lời giới thiệu viết cho bộ sách 

các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Vũ Hùng 

 nxb Kim Đồng,  2014

Thiên nhiên dữ dội , thiên nhiên hùng tráng 

 Cũng như các bạn trẻ bây giờ, các cuốn tiếng Việt  mà tôi học ở tiểu học cũng có nhiều bài nói về thiên nhiên cây cỏ. Nhưng thiên nhiên trong những bài đó thường chỉ thu vào những cảnh tượng đơn sơ nhỏ hẹp. Những cánh đồng phì nhiêu, cây đa đầu làng, dòng sông bến nước --,cảnh vật  gợi ra một cảm giác êm đềm thơ mộng nhưng đơn sơ quanh quẩn.

Trong các câu chuyện mà tôi được nghe người trong gia đình kể lại, thiên nhiên lại còn là một cái gì khủng khiếp. Mưa to gió lớn mà bọn tôi sống trong những căn nhà dột nát, làm sao không thấy ghê sợ. Nghĩ tới những miền đất xa xôi người lớn trong nhà thường gọi là đường rừng thường kèm thêm với mấy chữ ma thiêng nước độc, lại thấy con người mình như nhỏ bé quá.

 Những ấn tượng ấy còn theo tôi khi  đi học và bắt đầu tiếp xúc với sách vở. Lúc học tiểu học tôi chưa được biết tới Đất rừng phương Nam của Đoàn Giỏi, Hương rừng Cà Mâu của Sơn Nam, mà chỉ biết tới một số tác phẩm như Truyện đường rừng của Thế Lữ, cảm tưởng chính về rừng rú vẫn là tăm tối bí hiểm và gợi nhiều đe dọa.

Giới thiệu tác phẩm của Vũ Hùng mà các bạn sắp đọc, trước tiên tôi muốn nói là vào đây các bạn sẽ gặp một thứ thiên nhiên muông thú cây cỏ khác.

Nhà tiểu thuyết Nguyên Hồng từng viết nên những câu thơ kỳ lạ, nói rất trúng cái thần của một vùng thiên nhiên Miên - Lào mà ông chỉ biết do đọc sách chứ chưa hề đặt chân tới

Mê Kông chảy
Cây lao đá đổ
Lan hoang dứa mật thông nhựa lên hương
Những trưa hè ngun ngút nắng Trường Sơn

Ngẫm nghĩ voi đi
Thác Khôn cười trắng xóa

Trong việc miêu tả thiên nhiênVũ Hùng cũng đi theo mỹ cảm  tương tự. 

Thiên nhiên trong văn ông có một vẻ đẹp nhưng là cái đẹp nam tính, cái đẹp khỏe mạnh. Tiếp xúc với một thiên nhiên như vậy, con người ban đầu có thể hoảng sợ, nhưng khi đã hiểu đã  gắn bó rồi lại thấy như có thêm sức mạnh và muốn vươn lên sống ngang tầm với thiên nhiên đó.

 Nói về tính hai mặt của rừng, Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới của nhà R. Laffon bên Pháp ( bản dịch của Nxb Đà Nẵng 2002), viết rằng -- cũng như tất cả những biểu hiện mạnh mẽ của đời sống -- rừng là nơi sản sinh ra  vừa sự lo lắng lẫn sự bình tâm, sự ức hiếp và lòng thiện cảm.  Vũ Hùng cũng chia sẻ với ta cái cảm giác hai mặt đó.

Cái cảm tưởng đêm ngủ rừng nói sau đây đúng là cảm tưởng của một thanh niên mới lớn, đang trên đường tìm hiểu và chinh phục thiên nhiên:

“Lửa bốc mạnh. Lửa càng bốc, bóng tối càng như dày đặc. Cây cối mang từng vệt lửa đỏ vặn mình ngả nghiêng. Con suối đánh đàn thánh thót dưới chân. Rừng đêm lạ lùng như vậy: Bóng tối làm ta lo sợ  nhưng con suối thì vẫn diụ dàng êm ái“ (Giữ lấy bầu mật).

Từ toàn bộ tác phẩm của Vũ Hùng thấy toát lên hình ảnh cao đẹp của con người  chinh phục hoàn toàn tự nhiên. Vượt lên trên mọi sự hoang dã,  chính họ sẽ trở nên hoàn thiện và tràn trề hạnh phúc.

 

Những quần thể động vật biết sống hài hòa

Điều quyến rũ thứ hai mà tôi từng tìm thấy ở các tác phẩm Vũ Hùng là cuộc sống của một bộ phận lớn làm nên cái thiên nhiên hoang dã nói trên– đó là cái sinh hoạt của các động vật trong rừng-- các giống muông thú.

Từ Dế mèn phiêu lưu ký đến các nhân vật trong O chuột của Tô Hoài rồi trong này là  Văn Ngan tướng công, Cái tết của mèo con…, nhiều loại vật đã nhiều đời trở thành nhân vật của các truyện .

Thông thường, các truyện đưa ta vào trong thế giới hiền hậu đáng yêu của những con vật chúng nhỏ bé. Còn những con lớn thường bị đổ cho đủ mọi thói xấu. Sống bên những  loài bị coi là độc ác hung dữ đó, còn các loài thú nhỏ muốn tồn tại phải tinh ranh nhiều khi đến mức gian trá.

 Tại sao lại có tình trạng như vậy? Chúng ta là một cộng đồng xa rừng nhạt biển. Trong cơ cấu nông nghiệp cuả ta, nghề chăn nuôi không phát triển, chỉ có dạng nuôi nhỏ lẻ trong các gia đình, lấy thịt ăn. Chăn nuôi các gia súc lớn là chuyện hiếm hoi.  Việc thuần dưỡng các loại thú vật hoang dã để phục vụ cho lao động con người ở ta không có.

  

Trong cách miêu tả của Vũ Hùng, giới động vật miền rừng hoàn toàn có đặc điểm mà các thế hệ người Việt ít biết.  

Chúng mang tất cả những đặc điểm của thiên nhiên vừa nói ở trên. 

Và cũng như thiên nhiên chúng trở nên gần gũi với con người. 

Sau đây là mấy nét  chủ yếu về thế giới các động vật tổng hợp từ các trang viết của Vũ Hùng về các loài thú:

-- Mỗi loài sinh ra như có cái lý riêng của nó, mỗi loài có cái hay này đỡ cho chỗ dở kia, mỗi loài mang vào thiên nhiên một khía cạnh làm giàu cho thiên nhiên. Các loài lớn như voi như hổ không hề phung phí sức lực để khoe khoang và làm hại các loài khác. Còn các loại thú nhỏ và ít khả năng tự vệ như một loài chim mấy anh em nhà hươu thì lại khôn ngoan với nghĩa biết điều và  biết tìm ra một không gian sống của riêng mình.

--  Sự thông minh của mỗi loài tập trung vào hai khía cạnh, kiếm ăn và duy trì nòi giống.

-- Trong một loài, luôn luôn có mối quan hệ tốt đẹp con nọ chung sống với con kia, kẻ yếu được kẻ mạnh che chở. Ngay giữa các loài  khác nhau cũng vậy, mối quan hệ là đùm bọc che chở, là “cùng tồn tại một cách hòa bình”, như khao khát của con người đương đại về tình hữu ái giữa người với người.

-- Nhưng trong cuộc sống luôn luôn cũng kèm thêm những tai họa. 

Chú ngựa non  Antai cùng bè bạn bị những bày sói đến rình.

Trên đường đi tìm một miền đất sinh sống, Sao Sao và Nai bông, bị cọp rình mò, Nai bông phải hy sinh để cứu bạn.

 Hình như mỗi con thú thông minh đều biết rằng trong những trường hợp hiểm nguy, sự hy sinh là cần thiết, kẻ sống sẽ thay kẻ chết tiếp tục đưa cả cộng đồng tới đích.

Ấn tượng nhất đối với tôi là những trangVũ Hùng viết về voi.

Voi như tượng trưng cho thiên nhiên hoang dã. Voi sống thành từng bầy, trong mỗi bày luôn luôn có một trật tự ngự trị.  Để kiếm ăn trên một không gian rộng lớn, bao gồm cả những ngày dài phải chuyển vùng  đi lại, các đàn voi  có cách tổ chức riêng , cách quan hệ riêng với nhau, giống như một thứ pháp luật mà mọi thành viên cùng tôn trọng. 

Có hai lầnVũ Hùng miêu tả cái chết của voi. Một lần là hành vi tự sát của một con voi không chịu thuần phục mà chỉ muốn sống đời hoang dã. Và một là cái chết chung của một gã voi đực từng có thời gian rất oai hùng. Cả hai đều là những cái chết bi tráng.

Tổng hợp lại, tác giả viết: "Không bao giờ con voi già chịu chết dễ dàng, bác Bun Mi nói. Có lần tôi đã thấy xác một con voi già chân đạp lên xác một con hổ và bên cạnh nó là một con báo đang hấp hối. Cái vòi con voi bị những chiếc vuốt cào rách bươm nhưng con hổ thì mang hai vết ngà sâu hoắm ở ngực còn con báo thì bị quật gãy xương sống. Con voi già đã chết sau trận thắng cuối cùng."

Trong rừng gần như mọi con voi đực đều đi đến cái kết thúc bi thảm đó. Chúng không bao giờ được sống trọn tuổi già, không bao giờ được chết một cái chết bình yên”.

Đọc những đoạn như thế này, tôi  thấy nao nao trong lòng, tự cảm thấy có một sự kính phục như khi được biết về những bậc anh hùng cái thế.

  Con người như một bộ phận  của thiên nhiên   

 Hồi kháng chiến chống Pháp, những người lính tình nguyện Việt Nam sống trên đất Lào có một cuộc sống đặc biệt mà có lẽ các thế hệ ngày nay không thể tưởng tượng nổi. Là một người lính quân báo, Vũ Hùng và đồng đội sống giữa lòng dân, hành quân di chuyển  do người dân hướng dẫn, vào đồn thu thập tài liệu phục vụ mặt trận xong có khi lại về nghỉ ngơi sinh hoạt cùng với dân.

Từ đó hình thành tình yêu của tác giả với những con người của xứ sở Triệu Voi, một tình yêu bền bỉ bao gồm cả kính trọng sâu sắc. 

 Họ là người Lào, người Miên và ở ven Trường Sơn, là người Khạ, người Maca. Các dân tộc  chung  một tình yêu mến đồng loại  cũng như yêu mến mảnh đất đã nuôi sống mình.

Trên cái nền thiên nhiên hùng tráng dữ dội như đã nói, con người không tìm cách lảng tránh mà nhập vào như một bộ phận hòa hợp. Họ vừa biết khai thác thiên nhiên một cách thông minh để phục vụ cho cuộc sống trước mắt, lại vừa  biết giữ gìn và bồi dưỡng  thiên  nhiên để tạo nên sự trường tồn .

 Trải qua nhiều đời, ở họ đã hình thành những phẩm chất cần thiết. Nhìn nhận thiên nhiên một cách hợp lý. Khiêm tốn xem mình như một bộ phận của thiên nhiên để mà tìm ra một cách sống hài hòa với hoàn cảnh. Học hỏi thiên nhiên để tổ chức chính cuộc sống của mình.

Trong việc miêu tả con người bản địa Vũ Hùng có một sự quan tâm đặc biệt tới những người làm nghề thành thạo. Nổi bật  lên trong cộng đồng người Lào bình thương là các bác thợ săn. 

Là ông Pôông và em Bru trong Mùa săn trên núi và Giữ lấy bàu mật.  Đặc biệt là bác Bun Mi trong Phía Tây Trường Sơn và  Sống giữa bầy voi .

Chẳng những giỏi săn voi mà còn  hết sức thông minh  trong việc chăm sóc và thuần dưỡng voi. Chẳng những thông thạo quy luật chung của cả bầy đàn mà  biết cách đối xử với  các loại voi Cá biệt. Đó là bác Bun Mi. 

Trong một con người bác như thấy kết tinh những kinh nghiệm sống và làm người của nhiều thế hệ.

Có lần người quản tượng Bun Mi nói với tác giả:

--Hãy đối xử với bầy voi, những kẻ giúp việc ta, như đối xử với con  người.

 Khi tìm hiểu quan niệm và  cách đối xử với các loài động vật của bác thợ săn này , ta sẽ hiểu ra mối quan hệ giữa người với người trong xã hội Lào.

Các hồi ký hay là cuộc sống làm người  thời gian đất nước thanh bình

Những năm tám mươi của thế kỷ trước, đọc Vũ Hùng, tôi sớm nhận ra vẻ đẹp của thiên nhiên hùng tráng và cuộc sống hài hòa của những loài thú, kể cả các loài hoang dã. 

 May mắn cho tôi là, nếu mấy chục năm trước cùng đọc với con trai, thì hôm nay lại có dịp  đọc với các cháu nội.

 Ở tuổi 70,  tôi vẫn bị Vũ Hùng lôi cuốn  từ tập này tới tập khác. Và tôi chợt nhận ra  ở trang sách của Vũ Hùng còn có một bề sâu khác, đó là chiều sâu nhân bản, nó bao quát từ những mảng miêu tả thiên nhiên muông thú mà ở trên đã nói cho tới những con người như một bộ phận chủ đạo mang lại cho thiên nhiên một sự định hướng .

Thiên nhiên trong Vũ Hùng có tính hợp lý cao độ. Đó không phải là một thiên nhiên hỗn độn. Ngược lại ở đây  luôn luôn ngự trị trật tự và một cái gì đó giống như sự lương thiện.

Khi viết về loài nào, Vũ Hùng cũng thường chú ý tới việc chúng được  cha mẹ  hướng dẫn  ra sao khi bước vào đời.  Trường học đầu tiên là các gia đình. Ngựa An tai học làm ngựa trong sự hướng dẫn ân cần của mẹ.  Hươu sao được cha mẹ đặc biệt khuyến khích trên đường đi tìm những vùng đất mới. Các gia đình không níu kéo và bênh vực những trẻ lười biếng, trái lại muốn đào tạo chúng thành những con thú tự tin tự trọng, dám đối mặt với mọi thách thức của đời sống.

 Tại sao lại có một thiên hướng rõ rệt đó, từ lâu tôi đã tự hỏi mà không biết. Chỉ  đến  thời gian gần đây, đọc các đoạn hồi ký Vũ Hùng viết về gia đình mình trong Mái nhà xưa, thì tôi mới thật hiểu. Chính Vũ Hùng đã được giáo dục trong một môi trường nhân bản mà ông đã miêu tả.

 Qua  những trang phác họa của Vũ Hùng về song thân của ông, người chị cả, người anh lớn, những người hàng xóm như một bác già nuôi chim và bán chim, một chị vú em…người đọc các thế hệ sau có thêm hiểu biết về con người Việt Nam trong  một giai đoạn lịch sử thanh bình thịnh trị.

 Đó là thời con người sống biết điều và nhân hậu, phân biệt thiện ác rõ ràng, biết cái tốt phải theo và cái xấu phải từ bỏ.

 Từ trong việc kiếm sống, việc học hỏi và giáo dục bọn trẻ, việc đối xử với thiên nhiên..  mọi người đều tự nguyện tuân theo những nguyên tắc nhân bản cao cả, nhờ thế họ luôn tìm được niềm vui sống đơn sơ mà chắc chắn. 

Về sau trong hoàn cảnh tàn phá của chiến tranh, các gia đình đó những con người vẫn  đứng vững và những kinh nghiệm sống còn nguyên giá trị với các thế hệ tiếp tức là chúng ta hôm nay.

 Ngòi bút tri thức

 Không phải  chỉ ở Việt Nam mà với nhiều nước, truyện viết về thiên nhiên loài vật không được chú ý đúng mức và thường có sự phát triển thiên lệch. 

Theo nhận xét  Ernst Thompson Setor (1860-1946) là một nhà văn người Canada gốc Anh, “Từ trước tới nay, người ta  mới biết những câu chuyện ngụ ngôn, những truyện cổ tích về các con vật, những câu chuyện mà loài vật nói với nhau, xử sự với nhau chẳng khác gì những con người – trong trường hợp này chúng chẳng qua là những con người được bộ lông áo của loài vật” (Dẫn theo lời giới thiệu trong cuốn Ernst Thompson Setor --Truyện loài vật—nxb Văn học H. 2011)

 Thompson Setor đã mang lại cái mới bằng cách đối xử với thế giới động vật một cách nghiêm túc đồng nghĩa với một tinh thần nghiên cứu công phu về đối tượng và   nhìn nhận chúng theo những nguyên tắc thiêng liêng của sự sống.

Mọi sự so sánh đều khập khiễng, tuy nhiên tôi cứ nhớ tới nhà văn Canada vừa dẫn  khi tiếp xúc với con người và những trang sách của Vũ Hùng.

Đọc tác phẩm viết cho thiếu nhi ở nhiều nhà văn khác, ta chỉ có cảm tưởng tác giả giỏi quan sát. Vũ Hùng cũng giỏi quan sát và có những trang văn tinh nghịch hợp với tuổi trẻ. Nhưng vẻ tươi trẻ ở các trang sách trong Mùa săn trên núi, Sống giữa bầy voi  không đồng nghĩa với vẻ nhí nhảnh giả bộ ngây thơ mà ngả sang cái gì trầm hùng. Miêu tả ở Vũ Hùng là kết quả của cả đọc lẫn nghĩ.

Người ta thường chỉ xếp Vũ Hùng vào khu vực văn học thiếu nhi. Tuy nhiên gần đây  có dịp đọc lại, tôi nhận ra rằng, có một số cuốn, một số trang sách của ông cũng là dành cho cả các bạn đọc lớn tuổi.

Dưới hình thức ghi chép, Sống giữa bày voi giống như một khảo luận công phu về mọi hoạt động không chỉ của loài thú và những người săn thú.  Tôi thường  đọc đi đọc lại  nhiều đoạn trong cuốn sách đó, nhất là cái đoạn ông khái quát về những quy luật của rừng. Các  đoạn văn  ấy theo tôi là sự kết hợp cả hai:

-- kinh nghiệm sống của những người dân Lào bình thường.

-- cái vốn văn hóa nhân bản mà ông đã tiếp nhận được từ văn hóa phương Tây, cái phần mà ông đã học được từ những năm học ở ngôi trường danh giá là Lycée du Protectorat (Trường Trung học Bảo hộ) nay là trường  Chu Văn An  Hà Nội.

Ông như nhắn nhủ chúng ta: phải biết đến với thiên nhiên từ văn hóa.

Cố nhiên điểm bộc lộ cao nhất của tính chất trí thức ở Vũ Hùng chính là cái tinh thần nhân bản  nó chi phối mọi trang viết của ông, từ việc mô tả mối quan hệ giữa các loài vật cho đến mọi ghi nhận về cách sống của những con người khi họ biết sống hòa hợp với thiên nhiên hoang dã.

Đọc Vũ Hùng, tôi hiểu thêm một câu nói của nhà văn Pháp J. de La Bruyere (1645- 1696):

--Có những chỗ làm cho người ta thích nhìn ngắm; có những chỗ làm cho người ta rung cảm; có những chỗ làm cho người ta ham sống. Đó mới là bộ mặt đầy đủ của thiên nhiên.

Đến đây bạn có thể đặt câu hỏi:

--Đây là trời đất thiên nhiên phong cảnh của nước Lào, có gì gần với tôi. Tôi chỉ cần đọc những trang sách viết về thiên nhiên cây cỏ ở Việt Nam chứ cần gì phải biết những chuyện bên Miên bên Lào.

Tôi xin đáp một cách ngắn gọn:

-- Bạn không thể thu hẹp cuộc đời của mình lại như vậy. Cái mà ta phải biết là cả thế giới. Cái mà ta phải học hỏi để tìm ra cách sống hợp lý là kinh nghiệm của mọi dân tộc khác.

Sài Gòn, tháng 10 - 2014