Nghĩ mình công ít tội nhiều

     Chiến tranh cần đến sự có mặt của người văn nghệ sĩ ngay ở chiến trường. Bởi vậy từ hồi ấy, giới văn nghệ chúng tôi có thói quen tôn vinh những người làm nghề dám có mặt ngay bên cạnh người lính để viết. Bất kể tác phẩm của họ chất lượng ra sao, riêng sự ra đời của chúng đã được xem như những chiến công. Và chúng tôi dành cho cả người lẫn tác phẩm loại đó đủ thứ ưu ái, kể cả những danh hiệu cùng những phần thưởng sang trọng. 

         Trong chiến tranh làm vậy là đúng. Nhưng trượt dài theo thói quen, chúng tôi kéo nó sang cả thời bình. Các sáng tác được bình giá nhiều khi không phải do chất lượng mà do người viết ra tác phẩm có vị trí ra sao trong giới. Từ đó tạo ra một sự hỗn loạn về giá trị. Cũng từ đó muốn hay không muốn trong tâm lý nhiều người làm nghề nảy sinh một xu hướng dễ dãi, không chịu khổ công lao động nghệ thuật mà chỉ cốt lo tao cho mình những uy tín hão. Có trường hợp cố bám vào những công trạng hôm qua để  hạch sách và đòi hỏi. Bề nào mà xét cũng phải nhận lúc này, đóng góp hôm qua đã trở thành vật cản níu kéo người ta lại.

       Khoảng 2007,  xảy ra vụ án dân gian gọi là quan chức “ăn đất” ở Đồ Sơn. Trong bản án sơ thẩm có một chi tiết gây bất bình: ông X. giám đốc Sở tài nguyên và môi trường thành phố ( một trong những người chủ mưu vụ này) được cấp ủy và ủy ban đề nghị miễn truy cứu trách nhiệm. Lý do được gói gọn trong mấy chữ,  đại ý nói ông vốn là người có công trong hoạt động ở địa phương từ trước tới nay.
       Đã bao nhiêu lần tôi thấy cách tòa án các cấp giảm nhẹ tội cho những viên chức có lỗi theo lý do tương tự. Xét vì họ lớn lên trong một gia đình có truyền thống … Hoặc Xét vì vốn có nhiều đóng góp … rồi án nặng trở thành nhẹ -- tiêu phí của nhà nước và mang về cho vợ con có cả tiền  tỷ, lúc bị phanh phui, cũng dễ dàng được tha bổng.
     Về tình mà xét thì trong những trường hợp này không ai cãi được. Uống nước nhớ nguồn là đạo lý dân tộc.

     Nhưng có phải có ít công hôm qua rồi hôm nay muốn làm gì thì làm ?

    Đã rõ là trong trường hợp này, người ta đem công lao làm quân tẩy để vô hiệu hóa luật pháp, cố tình không đếm xỉa đến sự đổi thay trong hoàn cảnh, và lấy hiện tại làm vật hy sinh cho quá khứ.

     Người ta quên rằng trong ca dao cũng đã có những câu nhấn mạnh chữ lý, đặt chữ tình sau luật pháp:

-- Yêu em anh để trong lòng 

 Việc quan anh cứ phép công anh làm
    Cái khó ở đây bắt nguồn từ một lối ứng xử phổ biến của xã hội sau chiến tranh. Anh có công ư ? Trước mắt đất nước còn nghèo chưa tính hết đóng góp cho anh được. Thôi chỉ còn có ít chức vụ đi kèm với những quyền hành. Ở đấy anh có thể có đóng góp thêm, rồi “khéo làm thì no khéo co thì ấm “, anh liệu mà tìm cách tự bồi dưỡng(!).
     Nhưng như thế là gì nếu không phải là đẩy người có công hôm qua vào chỗ lộng quyền và cho người ta lý do để tự biện hộ cho mình, khi sa vào vũng bùn tội lỗi.
     Ca dao xưa:

 -  Ăn mày là ai ăn mày là ta

Đói cơm rách áo mới hóa ra ăn mày .

Hồi chống Mỹ, người ta cải biên:

-- Anh hùng là ai, anh hùng là ta

Căm hờn xâm lược tạo ra anh hùng

    Lúc này đây, tôi muốn sử dụng thêm cả bút pháp của Bút Tre để nhại thành:
   --  Tham nhùng ( nhũng ) là ai, tham nhùng là ta
   Cậy công cậy thế hóa ra tham nhùng

    Truyện Kiều  từng làm đau lòng bao người bởi cái kết cục thê thảm của Từ Hải. Trong cơn nhớ quê, Kiều khuyên Từ Hải ra hàng. Rồi Hồ Tôn Hiến phản bội và Từ chết giữa trận tiền. Chứng kiến cái chết của Từ, Kiều đau lòng tự trách mình rất nhiều. Theo dõi sự phát triển tính cách Kiều, có thể thấy  thấy đến đây nàng mới hiện ra như một tính cách trưởng thành và một con người sáng suốt hơn bao giờ hết.

       Lúc tỉnh táo nhất cũng là lúc nàng sòng phẳng tự đánh giá Nghĩ mình công ít, tội nhiều
      Mấy trăm năm đã qua mà nhiều người –  trong đó có cả  những người từng vào sinh ra tử và đang đóng vai quản lý xã hội thời nay --  không có nổi cái tự nhận thức sâu sắc đó của cô Kiều. Thì còn có chuyện gì để mà bàn với nhau được nữa!

Đã in trong Những chấn thương tâm lý hiện đại  2009

Trước đó đã in trên TBKTSG 3-5-2009.

Viết thêm 14-3-2013

      Bộ máy quan chức ở ta hôm nay chủ yếu được hình thành từ những năm chiến tranh, sang thời bình có thay đổi chút ít nhưng không bao nhiêu. Các thành viên bộ máy vốn  không được đào tạo theo những chuẩn mực hiện đại, lại mang sẵn tâm lý kẻ chiến thắng tưởng mình làm cái gì cũng được, không chịu học hỏi. Theo cái mạch ấy trong cái guồng quay ấy, các hoạt động kinh tế có khởi sắc chốc lát  song trước sau đi vào bê trễ.  Tính chính danh của bộ máy rút cục chỉ nhằm vào một điều, các thành viên của nó, hoặc cha anh họ trong quá khứ  đã có đóng góp. Cả trong các bài vở rao giảng cho đám học trò thời nay, tư tưởng biết ơn vẫn được nhắc đi nhắc lại theo kiểu áp đặt gây ra những phản cảm kéo dài.  Tình hình chỉ chứng tỏ cuộc chiến tranh chưa tách khỏi chúng ta , và trên đường hiện đại hóa,  một nếp tư duy gọi là truyền thống, thực ra là “đã hết thời hạn sử dụng” -- vẫn đang đóng vai trò chi phối.