Những bước đường đời
Tỉnh Bình Định, mảnh đất đã nuôi dưỡng nên nhiều tên tuổi lớn trong thơ Việt Nam hiện đại, cũng là nơi chôn rau cắt rốn của Xuân Diệu. Cha đàng ngoài mẹ ở đàng trong - một cách khái quát, Xuân Diệu nói về hai cái cội nguồn làm nên đời mình như vậy.
Cả hai trong tâm trí người xưa xa cách đến ngàn trùng, song sự thực là đều nằm trên mảnh đất của sự quá độ, nơi con người Việt Nam đã vượt ra khỏi cái nôi xuất phát là đồng bằng sông Hồng miền Bắc, nhưng cũng chưa đến được với sự định hình ở mảnh đất trù phú phương Nam. Cả quê nội và quê ngoại của tác giả Thơ thơ đều nằm trọn trong khúc ruột miền Trung, mảnh đất buộc con người kiên trì nhẫn nại, để đối phó với cuộc sống khắc nghiệt một bên là rừng, một bên là biển, mà cũng là mảnh đất gợi nhiều bâng khuâng thương nhớ, mảnh đất của thơ.
Theo các tài liệu chỉ được công bố lẻ tẻ, như
một sự ngẫu nhiên đây đó, người ta biết rằng Xuân Diệu lớn lên trong một gia
đình trung lưu, cụ thân sinh ra ông là một tú tài nho học, chuyển dần từ nông
thôn ra thành phố. Rất tồi toán pháp, khá văn chương - nhà thi
sĩ đã nói về mình không phải như một sự nhún nhường, mà như một sự thú nhận về
mối duyên nợ sâu xa giữa ông với thơ. Thơ đã thu hút hết tâm trí ông, khiến
tuổi trẻ ông có thêm một cái đích. Chân trời là mấy tờ tạp chí như Hữu
thanh, như Annam tạp chí, niềm vui là làm được ít bài thơ;
mọi chuyện nghe quá tội nghiệp. Nhưng trời sinh là thế, tất cả những gì đã đến
trong tuổi nhỏ Xuân Diệu không ít thì nhiều, đều có liên quan đến cái nghề mà
ông sẽ sống chết trong suốt cuộc đời.
Ta hãy hình dung lại tình hình đất nước khi Xuân
Diệu lớn lên và ra học tú tài ở Hà Nội. Sau những thể nghiệm trong những năm
đầu thế kỷ, nay là lúc xã hội Việt Nam chuyển hẳn sang mẫu hình hiện đại. Người
ta đua nhau mở hiệu buôn, làm đại lý cho các hãng buôn tận bên Tây, rồi đóng
tàu chạy đường biển, rồi khai mỏ, mở nhà in... Tất cả gặp nhau trong một ý
nghĩ: cái gì mà người phương Tây đã làm, đang làm, thì mình cũng phải làm được
và sẽ làm đến nơi đến chốn. Trong lĩnh vực đời sống tinh thần cũng có tình
trạng như vậy. Một lớp người mới bước vào nghề: Nhất Linh, Khái Hưng, Thế Lữ,
Lưu Trọng Lư v.v... So với thế hệ Tản Đà hoặc Phạm Duy Tốn, họ có chỗ khác. Tây
học thấm vào họ từ khi còn ngồi trên ghế tiểu học. Sách báo phương Tây là cái
mẫu hình mà họ thấy không có cách nào khác hơn là phải noi theo. Với những bài
thơ táo bạo sau này sẽ in trong Thơ Thơ, Xuân Diệu còn như là muốn
chứng tỏ: lối nói, lối xúc cảm của những Rimbaud, Verlaine... không có gì xa lạ
với người mình. Trong phạm vi ngôn ngữ dân tộc cho phép, người làm thơ vẫn có
thể trình bày hết những ý tưởng đã đến trong tâm trí con người Việt Nam hiện
đại.
Nếu sự nhạy cảm và nói chung là toàn bộ năng
khiếu đã đưa Xuân Diệu đến với sáng tác văn học thì ý chí lập nghiệp sẽ là yếu
tố bảo đảm cho ông thành công. Đã mang tiếng ở trong trời đất - phải có
danh gì với núi sông - mấy câu thơ ấy của Nguyễn Công Trứ luôn vang
bên tai ông như lời tự nhủ. Trong khi những người khác coi văn chương là một
việc tài tử, vui làm, chán bỏ được chăng hay chớ, thì Xuân Diệu sẵn sàng đánh
vật với công việc bởi ông hiểu rằng đấy là cuộc sống thật sự của mình.
Báo Ngày nay và nhóm Tự lực đang nổi lên như
cồn, gần như làm chủ văn đàn ư? Thì ông sẽ tìm được cách để được coi như một
thành viên trong nhóm! Làm thơ không sống nổi, thơ là thứ không thể lấp đầy một
tờ báo, phải biết viết tin, viết truyện ngắn ư? Thì Xuân Diệu sẽ học để làm
được tất cả những cái đó, văn xuôi của ông trong Phấn thông vàng là
một thứ văn xuôi độc đáo không giống bất cứ ai khác. Tiểu luận Xuân Diệu hồi ấy
đã có giọng riêng, không ai có thể bắt chước. Trong số các nhà văn tiền chiến,
Xuân Diệu là một trong những ngòi bút mang chất nhà nghề rõ rệt nhất. Chất nhà
nghề đó bộc lộ ở thói quen chịu thương chịu khó “nhận tất cả mọi việc về nghề
văn”, nhận đủ các loại com-măng, rồi việc to cũng như việc nhỏ đều
làm hết lòng, làm ở trình độ hiện đại, vừa bám sát yêu cầu của khách hàng, vừa
mang rõ dấu ấn riêng, để có thể đề vào đó mấy chữ “made in Xuân Diệu” mà không
sợ mang tiếng gì hết.
Tuy nhiên, cũng phải nhận rằng trong sự chuyên
nghiệp hoá sớm sủa này lớp người viết báo viết văn tự tố cáo ở mình một chỗ yếu
khác: họ không có cơ sở vững chắc. Họ không phải là tầng lớp quý tộc của xã
hội. Một câu thơ nổi tiếng của Xuân Diệu thường được nhắc nhở để chứng minh đầu
óc thực tế nơi ông Cơm áo không đùa với khách thơ, bản thân nó
cho thấy điều kiện khó khăn của giới cầm bút: họ không được xã hội nuôi nấng
đàng hoàng. Làm sao mà họ nghĩ ngợi được gì cho kha khá một chút - siêu hình
một chút, trừu tượng một chút - trong khi những vấn đề cơm áo hàng ngày cứ đeo
đẳng nơi họ?!
Thiếu đi cốt cách quý tộc, cái ý chí lập nghiệp
nói ở trên, lớp trí thức thuộc địa lúc ấy chỉ còn là những con người lao động
trí óc để kiếm sống với trăm ngàn day dứt trong người, và cái sự nghiệp mà
người ta ước ao, suy cho cùng, cũng chỉ tương xứng với tầm vóc người ta vốn có.
Từ đầu 1940, Xuân Diệu tạm bỏ thi đàn đi làm nhà
đoan ở Mỹ Tho, để lấy tiền giúp người bạn thân mến của mình là Huy Cận có tiền
theo học Canh nông. Năm 1943, Huy Cận thi đỗ, có lương thì Xuân Diệu lại quay
về Hà Nội. Nhưng chỉ mới có mấy năm mà Hà Nội đã khác hẳn. Đời sống văn học
khảng tảng rõ rệt. Không ai còn hết lòng yêu mến văn chương như hồi nào. Nhóm
Tự lực văn đoàn lúc này đã gần như tan tác. Không phải quá lo lắng về cái ăn
cái mặc, song con người trí thức trong Xuân Diệu, Huy Cận lúc này lại rơi vào
cuộc khủng hoảng mới: Khủng hoảng trong đời sống tinh thần. Về sau, Xuân Diệu
thường vẫn nhớ lại một buổi chiều rét mướt ngồi vá áo cũ, trên một căn gác ở
phố Hàng Bông. Sự cô độc lúc này đã lên đến tột cùng, song nó không có cái vẻ
sang trọng như thường thấy trong Thơ thơ, mà đây là một sự cô độc
rất trần thế, nó đi liền với cảm giác hoang mang vô vọng.
Từ những năm tháng cùng quẫn này của Xuân Diệu,
người ta lại càng thấy rõ một cái gì như bức chân dung đích thực của giới trí
thức Việt Nam thời Pháp thuộc: dù có học theo tinh thần của văn hoá Pháp, song
chưa bao giờ họ trở thành những con người có tầm vóc, có cốt cách, như những V.
Hugo của thế kỷ trước, hoặc R. Rolland, A. France ở thế kỷ sau này.
Hoặc là họ sớm bỏ đi làm chính trị như trường
hợp Nhất Linh, Trần Trọng Kim (và trước đó, cả Phạm Quỳnh, đầy tâm huyết mà
cũng đầy tội lỗi).
Hoặc là họ sống lêu lổng vạ vật, những gì có thể
làm thì đã làm rồi, còn làm tiếp ra sao thì không biết, nên cầm bằng
cho gió bay đi, tự buông thả trong thở than đau xót. Một Nguyễn Bính tài
hoa chính là hình ảnh của đám thi nhân lêu lổng vạ vật đó.
Trong chừng mực nào đó, có học hơn, giữ gìn hơn,
song Xuân Diệu cũng không tránh được bế tắc.
Thật dễ hiểu là khi Cách mạng tới, Xuân Diệu đã
đón nhận với rất nhiều hào hứng và bắt tay vào làm mọi công việc mới mẻ do Cách
mạng giao, chẳng khác gì những anh em từng hoạt đông trong bóng tối. Có lúc,
trong cơn say sưa Xuân Diệu đã đi tới những ý tưởng nông nổi. Chẳng hạn, đọc
lại Tạp chí Tiên phong số ra 19-8 -1946, người ta thấy có bài Văn
hoá Việt Nam sẽ không đi theo nấm mồ văn hoá Pháp, trong đó, Xuân Diệu
nhận xét một cách hàm hồ: “Thơ ca của Pháp thì hết nhựa rồi” “Tiểu thuyết của
Pháp mới là lèo tèo” “Văn hoá Pháp sang thế kỷ hai mươi (...) vất vưởng như
không có địa bàn”. Những người có quen biết Xuân Diệu chắc không lấy làm lạ
việc làm ấy: Sự bốc đồng nhẹ dạ của tác giả Thơ thơ, đã thành căn
bệnh mãn tính.
Tuy nhiên, về căn bản phải thấy Cách mạng đã
giúp Xuân Diệu ra khỏi một cuộc khủng hoảng và với khí thế của một ngưòi chưa
đầy 30 tuổi, ông như bắt đầu một cuộc tái sinh.
Hào hứng đón cái mới, cái lạ của Cách mạng, rồi
sẽ có lúc, trong kháng chiến, Xuân Diệu không khỏi ngao ngán, mệt mỏi trước
cuộc sống của rừng núi, và dù đã tự kiềm chế hết mức, vẫn phải thốt lên: Sớm
nay ra cửa u tì quốc/ Một chiếc xe mau đạp giữa đường.
Song chỉ đến thế! Sa chân lỡ bước, như cánh nhà
văn dinh tê, thì không bao giờ. Không có sự may mắn ngẫu nhiên nào ở đây cả. Sự
sống ở Xuân Diệu, thường khi là bao gồm một lý tính khá chắc chắn, Xuân Diệu
không phải loại nghệ sĩ buông thả, tụ bạ, tự hạ thấp mình vì một chén rượu, một
điếu thuốc. Đấy là một phần. Tuy nhiên, lý do sâu sắc hơn, còn là khả năng cam
chịu, nín nhịn nó là cái nét quán xuyến trong cuộc đời Xuân Diệu. Chính sự biết
điều này đã giữ Xuân Diệu lại, dù thoạt nhìn, người ta không thể tưởng tượng
được là ông giỏi chịu đựng đến thế. Ăn chịu với kháng chiến tám năm ròng, rồi
Xuân Diệu sẽ hiểu rằng từ nay, đời mình chỉ có một phương hướng duy nhất:
Lên non, em cũng theo lên
Xuống bể, em cũng ngồi bên mạn thuyền
Nam Chi, một nhà nghiên cứu sống xa quê hương,
từng nhận xét một cách thân tình về sự chuyển hướng của Xuân Diệu sau 1945:
“Xuân Diệu đã cướp một mâm tiệc Bồng Lai đem về làm một bữa cơm trần thế, cho
những người ăn vì cần ăn chứ không phải ăn cho vui miệng. Thơ Xuân Diệu ngày
xưa là áo gấm, thơ Xuân Diệu ngày nay là manh áo nâu sứt chỉ đường tà”. Chi
phối bước đi của Xuân Diệu trên phương diện thi ca, cái hướng mà Nam Chi nói ở
đây quả thật với một trí thức như Xuân Diệu là một bước rẽ ngoặt, một cuộc cách
mạng.
Cuộc Cách mạng như vậy đến với người làm thơ một
cách từ từ không gây ra những đảo lộn có tính chất đứt gẫy mà nó chỉ yêu cầu
một sự thích ứng mỗi ngày một ít.
Mặt khác, Cách mạng luôn luôn có sự đền đáp, sự
thưởng công thích đáng. Trong xã hội mới người nghệ sĩ không thuộc ngạch bậc
nào người nghệ sĩ có vẻ như đứng ngoài mọi sự sắp xếp thứ bậc song nói chung họ
được coi trọng. Đi kèm với danh hiệu cao quý là một sự đãi ngộ đáng kể đến mức
một người hay tính toán như Xuân Diệu không cảm thấy mình bị thiệt.
Chẳng những thế, đồng thời với việc thiết lập
một trật tự mới trong đời sống thì một trật tự mới cũng được lập nên trong hàng
ngũ những văn nghệ sĩ, những trí thức, và trong cái hệ thống mới hình thành
này, Xuân Diệu luôn luôn có được những vị trí tốt đẹp.
Thử điểm lại một số công việc mà Xuân Diệu đã
làm từ sau Cách mạng:
- 1945: Tham gia Văn hoá cứu quốc. Làm tạp
chí Tiên phong. Trở thành Đại biểu quốc hội.
- 1947: Giữ mục Tiếng thơ của
Đài tiếng nói Việt Nam
- 1948: Tham gia thành lập Hội Văn nghệ.Có
chân trong thường vụ Hội; cùng với nhiều cốt cán khác của Hội lúc ấy như Nguyễn
Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài... làm tạp chí Văn nghệ.
- 1954-1956: Biên tập viên của Văn
nghệ, lúc này khi trở về Hà Nội đã trở thành tuần báo (cùng với Văn
Cao - Tế Hanh - Bùi Hiển - Nguyên Hồng - Tú Mỡ - Chu Ngọc - Sĩ Ngọc - Nguyễn
Đình Thi lập nên một danh sách vàng, một ban biên tập mạnh
trong lịch sử tờ báo này).
- 1957-1963: Làm Văn nghệ, lúc
này lại là một tạp chí ra hàng tháng.
- 1969-1976: Làm tạp chí Tác phẩm mới,
chức danh Phó Tổng biên tập
...
Trong hồi ký viết về Nguyễn Huy Tưởng, Xuân Diệu
tự nhận mình luôn luôn thích làm phó cho người khác. Làm phó thì trách nhiệm
không nặng lắm, không phải đương đầu, mà mọi việc vẫn có mặt. Vai trò của cấp
phó trong cơ quan, như vai trò người đàn bà trong gia đình, tần tảo lam làm,
chính cái đó là hợp với Xuân Diệu. Vừa có ý thức, vừa tự nhiên khéo léo, gần
như là vô tình, vô ý thức, ông tạo cho mình cái cốt cách mà người nghệ sĩ lúc
này cần có: cốt cách một người lao động. Nhìn lại hơn 40 năm cuối đời của Xuân
Diệu người ta thấy ông đã lao động không mệt mỏi. Luôn luôn ông tìm thấy việc
để làm và giá có được phân công làm gì thì cũng mang vào đấy cả sự tính toán kỹ
càng vốn có. Thơ giờ đây được ông xem như một ngành sản xuất, với tiến độ, nhịp
độ mức tiêu thụ nguyên liệu và mức ra sản phẩm... rành rọt. Để biện hộ cho các
bài thơ phục vụ kịp thời, ông nêu lên lý luận về thơ thực tế, xem đó là cả một
hướng tìm tòi nghiêm chỉnh. Nhưng chỗ mạnh của mình là thơ tình thì ông vẫn
nhớ! Biết rằng trước sau xã hội sẽ cần loại thơ riêng tư ấy, ông khai thác
những vui buồn trong cuộc đời riêng một cách triệt để, làm sẵn thơ tình rồi
công bố dần. Ông lại có ý thức tổ chức sao cho các bài thơ đó bổ sung cho nhau,
nối tiếp nhau, tiến tới làm ra một thứ mà ông ước tính nên gọi là từ
điển tình yêu, những cặp trai gái khi cần sẽ có cái để tra cứu từ A đến Z.
Nhưng không ở đâu cái khao khát làm mọi thứ cho “ra tấm ra món” của Xuân Diệu
bộc lộ rõ như khi ông viết tiểu luận. Sau những thành công trong việc đột phá
vào sáng tác của Nguyễn Du và Hồ Xuân Hương, ông sớm hiểu rằng đây là khu vực
làm nên sự nghiệp cuối đời của mình. Công cuộc khai thác được ông lên kế hoạch
đâu vào đấy, ở đó, không có chuyện thú hay không thú, hợp gu hay không hợp gu,
ở đó là sự đào cùng tát cạn, là xúc từng mảng, từng mảng... Số lượng trang viết
trở thành nỗi ám ảnh thường xuyên trong đầu óc Xuân Diệu. Ông hể hả nhìn lại số
đầu sách đã ra, số trang đã viết, cũng như hể hả ghi vào sổ tay số lượng những
cuộc bình thơ, nói chuyện thơ, số lần được mời làm chủ khảo chấm thơ - cái tâm
lý rất trần tục ấy là một trong những dấu hiệu chứng tỏ cách cảm cách nghĩ của
người lao động đã thấm hẳn vào Xuân Diệu. Trong lời tựa Thơ thơ ngày
nào, Thế Lữ từng sớm chỉ ra rằng Xuân Diệu rất quyến luyến cõi đời, tấm lòng
trần gian của ông rất nặng. Nay, trong cốt cách của người lao động, nhà thơ mới
bộc lộ hết mình, tấm lòng trần gian ấy mới thật hiện ra với cái vẻ trần trụi và
thông tục của nó. Dẫu sao, Xuân Diệu cũng đã đạt được cái điều mà ông mong
muốn, và cũng chỉ được có thế.
Sự
sống chẳng bao giờ chán nản
Trong những ấn tượng mà con người và thơ Xuân
Diệu để lại trong lòng đồng nghiệp và bạn đọc (thậm chí ngay những người gặp
một lần cũng có thể nhận ra ngay), có một ấn tượng rõ rệt không ai quên nổi,
đấy là lòng yêu đời và ham sống của tác giả Thơ thơ. Sớm thấm nhuần
nền văn hoá phương Tây, Xuân Diệu nhìn đời như một cái gì trôi chảy mà mình
không thâu tóm, thì nó sẽ bay biến. Từng biểu hiện nhỏ của cuộc sống được ông
chắt chiu góp nhặt. Thấy cái gì mới cũng hồi hộp, nhận được cái gì cũng biết
ơn, và làm được cái gì thêm cho đời, ông cũng sẵn sàng. Giả sử ngồi bên mâm cơm
cạnh tác giả, ta sẽ thấy ở Xuân Diệu vừa có cái sung sướng của trẻ nhỏ, thấy
cái gì cũng ngon cũng bổ cũng muốn ăn thêm một chút, để cho khoẻ cho lớn thêm,
lại vừa có cái lý lẽ của người đọc sách nhiều, sành ăn, biết ăn như thế nào thì
đủ chất và có lợi cho cơ thể mình nhất. Xuân Diệu đã nâng chuyện ăn uống lên
thành một phương diện của đời sống, và đối xử với cái phương diện mà mọi người
thường cho là phàm tục và bỏ qua ấy một cách cẩn trọng, cẩn trọng vô cùng, chứ
không bao giờ xem thường coi nhẹ. Tôi nhớ một bài ký, Xuân Diệu viết sau một
đợt lên Mèo, ở đó, ông tả cảnh người ngồi ăn giữa chợ rất sảng khoái. Lúc đầu
đọc thấy thô thiển, khó chịu; sau hiểu ra, thấy Xuân Diệu là thế, Xuân Diệu thi
sĩ thường bắt đầu nói về cuộc sống từ cái nhỏ nhặt.
Mà chẳng cứ trong chuyện ăn uống: hình như làm
được điều gì, để chứng tỏ là mình đang sống, Xuân Diệu cũng đều sẵn sàng bỏ
công ra làm. Theo khoa học, sự sống tồn tại nhờ hai quá trình đồng hoá và dị
hoá. Đồng hoá là hấp thụ tiếp nhận, làm cho mình giàu thêm. Và dị hoá tức là
mang cho, bộc lộ ra ngoài, đưa ra, thải ra những gì đã tiêu hoá sau khi tiếp
nhận, để rồi tạo một khoảng trống mà tiếp tục đồng hoá nữa. Một cơ thể sống như
Xuân Diệu là một cơ thể đồng hoá và dị hoá được tiến hành đều đặn, mạnh mẽ,
không ngừng không nghỉ. Như là trong sáng tác. Đọc sách ngốn ngấu, phăm phăm
đạp xe đi thực tế, ghi chép, gạn chắt lấy từng chi tiết nhỏ. Rồi về, là trả nợ,
là hùng hục viết - một thời gian dài, ngày tháng của Xuân Diệu xoay quanh cái
quy trình khép kín đó. Không ai hay nói đến sự thiêng liêng của việc làm thơ
viết văn như ông nhưng cũng không ai biết biến thơ thành công việc hàng ngày,
làm một cách đều đều, một cách máy móc, một cách phàm tục như ông (chả thế có
lần nhìn Xuân Diệu ngồi làm thơ, Trần Đăng Khoa đã bảo rằng cha mình ở nhà quê
đi cày cũng không vất vả đến như thế). Chưa hết. Sau khi đã làm xong một khối
lượng công việc khổng lồ (khối lượng của một viện hàn lâm, ý của Tố Hữu) lại
còn phải lo đăng tải, giới thiệu, liên hệ với người này để in, nhận lời người
kia đi nói chuyện, làm sao cho thiên hạ “mục sở thị” cái tài đô lực sĩ của mình
nữa chứ.
Một cách tự nhiên Xuân Diệu nhẫn nại tự mình hết
lòng lo toan những việc đó, để có dịp xuất hiện.
Về già Xuân Diệu còn giữ được bản nháp những bài
thơ đầu tiên, xoá dập rất ghê. Theo sự nhớ lại của tác giả, lần ấy, cũng như
nhiều lần về sau, cái mạnh nhất ở ông là ý muốn làm thơ, là cái khao khát được
viết ra, và hãy viết ra đã, viết bằng văn xuôi trước, rồi sắp xếp sau. Suốt đời
Xuân Diệu ham hố vậy.
Xuân Diệu xa lạ với loại nghệ sĩ rạc dài, nghệ
sĩ lang thang sống đến đâu hay đến đó, chỉ sống bằng cảm hứng thất thường sau
những chuyến giang hồ vặt, rồi tồn tại theo kiểu tầm gửi trông cậy vào lòng tốt
của những Mạnh Thường Quân nào đó: so với họ Xuân Diệu là một loại khác. Ông
cẩn thận hành nghề, chi chút chăm lo tài năng bản thân. Nghề viết, đối với ông,
không thể là một quá trình tự phát. Ngược lại phải làm sao huy động hết tiềm
năng để đạt tới hiệu suất cao nhất. Phải chăm chỉ chuẩn bị, dè sẻn sử dụng sức
lực, để lúc có thời cơ, đi thật nhanh tới mục đích của mình. “Sau khi phấn đấu
trong từng công việc cụ thể, người ta còn cần biết tập trung sức lực tạo nên
những thành quả đích đáng như năm ngón tay dồn lại thành một quả đấm”. Xuân
Diệu đã nói điều đó với bao người, kể cả người viết bài này và chúng tôi hiểu
đó là những điều gan ruột, Xuân Diệu rút ra từ mấy chục năm làm nghề của mình.
Khoảng 1980, có lần, ở Hà Nội, Xuân Diệu đến nhà tôi vào lúc bốn giờ rưỡi
chiều.
- Đã mất công đạp mấy cây số xuống đây sao anh
không đến sớm một chút, anh em mình ngồi nói chuyện chơi?
- Chiều vừa đi làm việc với một bạn nhà văn
Hung; tối, lại phải ngồi viết một bài bút ký để sáng mai nộp cho Đài. Thế cậu
bảo không đến thăm vào lúc này thì để đến bao giờ?
Lại như cái lần tôi đến nhờ Xuân Diệu dịch một
đoạn tài liệu cho cuốn Mười nhà thơ lớn của thế kỷ, do Nguyễn Quân
và tôi cùng biên soạn. Thực ra một mẩu vặt như thế này, chả bõ bèn gì đối với
một nhân vật đã có đến vài chục đầu sách như Xuân Diệu. Nhưng hình như vì cuốn
sách có cái tên thú vị quá, nên Xuân Diệu vẫn muốn góp cho nó một chút công sức
bé nhỏ. Ông hỏi tôi kỹ lưỡng yêu cầu số chữ và hẹn giờ đến lấy. Và khi theo lời
hẹn tôi đến tận nơi lấy bài, thì Xuân Diệu cũng chỉ vừa mới làm xong. Nhưng
điều làm tôi ngạc nhiên là cái tập hồ sơ Xuân Diệu có trong tay. Đã viết về bất
cứ ai, Xuân Diệu đều để công làm tài liệu đến mức tối đa. Sự tài tử, sự linh
hoạt, cái bột phát trong ý kiến của con người này thật không làm ai lạ lùng.
Cái lạ là chính sự công phu của con người có thừa lý do để sống và viết tài tử
đó.
Đến như sự cày xới của Xuân Diệu trên từng trang
thơ của các tác giả cổ điển thì chúng tôi lại càng vì nể. Với một tác phẩm
như Truyện Kiều, hầu như bất cứ nhà văn nhà thơ nào của chúng ta
cũng viết được vài trang. Nhưng riêng về Kiều và Nguyễn Du
viết được mấy trăm trang sách, trong đó có những bài bàn sâu về từng chữ
trong Kiều như Xuân Diệu đã làm, đâu có phải dễ.
Nhân một lần đi công tác với Xuân Diệu, tôi đánh
bạo hỏi:
- Trước anh không biết chữ Hán, vậy làm
thế nào?
- Cứ học dần. Và nhất là đọc thật kỹ. Các bậc tú
tài cử nhân hay chữ đã làm đầy đủ công việc của họ; mọi chữ khó đã được cắt
nghĩa rồi. Mình chỉ chọn lọc và phân tích thêm thôi.
Hoá ra, lại cái phương châm cũ của Xuân Diệu:
không sĩ diện. Mạnh dạn hút lấy tinh hoa của người khác. Như trong làm thơ,
biết nhặt từng câu nói vương vãi hàng ngày, tự nó đã mang ý thơ rồi đưa vào bài
của mình. Như trong viết báo, biết trích dẫn và thuật lại các chi tiết một cách
khéo léo, đến nỗi có khi người đọc đọc qua ở đâu đó rồi, đọc lại vẫn thấy mới.
Giá ai bảo, chúng ta còn có thể không tin. Nhưng chính Xuân Diệu đã tự nhận như
vậy cơ mà! Con người khá giàu có đó như luôn luôn giơ tay lên cả cười mà nói
với chúng ta:
- Các anh nghèo vì các anh quá hoang toàng. Còn
tôi, tôi chỉ hơn các anh ở chỗ tôi không bỏ phí gì hết.
Đi đến cùng trên con đường đã chọn, con đường
ham bộc lộ, ham xuất hiện, nhiều khi Xuân Diệu hiện ra như một người mà ở nông
thôn thường được gọi là tham lam càm quắp nghĩa là bất chấp lẽ thường, cốt có
mặt và đòi bằng được cái phần của mình.
Sau khi Thơ thơ in ra lần đầu
1938, nhà phê bình Trần Thanh Mại, nhân danh một con người có theo dõi tài năng
của Xuân Diệu từ khi còn trứng nước, không quên để ý đến bài thơ Mười
chữ:
Mưa dầm - thu dưới nguyệt
Máng chảy - suối trên nhà
Trần Thanh Mại bảo mấy câu thơ này không hay, mà
lại có phần sáo. Rồi nhà phê bình tìm cách cắt nghĩa sự có mặt của nó trong
tập:
“Đời xưa và cả đến đời nay cũng vậy, có nhiều
nhà trưởng giả có một tập quán quái gở lắm: răng họ rụng ra, họ đem gói gắm cất
kỹ, móng tay họ cũng thế. Không phải vì họ mê tín, sợ khi chết về âm phủ, không
đủ răng mà nhá hay không đủ móng tay mà gãi. Chỉ vì họ quá yêu họ đi! Vật gì
trong người họ lìa ra khỏi, là họ không nỡ bỏ rời, bỏ rớt, bỏ tồi, bỏ tàn. Chỉ
thiếu chút nữa là họ cất cả những vật thường ngày họ đi tiện ra mà thôi!
Ông Xuân Diệu cũng gần như mấy nhà trưởng giả
ấy. Chỉ vì ông quá tiếc một vật mà óc não ông đã cấu tạo ra nên ông không nỡ bỏ
đi, mặc dầu nó chỉ gồm có mười chữ. Mười chữ sáo!”(*)
Lời mỉa mai có thể là hơi nặng. Song nét tâm lý
Trần Thanh Mại miêu tả là có thật. Trong khi bảo rằng tâm lý tham lam kiểu Xuân
Diệu không phải là không phổ biến, nhà phê bình đã gọi đúng căn bệnh: “Chỉ vì
họ yêu họ quá”. Chúng ta dự đoán đọc đến chỗ này, Xuân Diệu chắc cũng phải cười
khà “Chịu thầy, chịu thầy!”. Còn ai yêu mình hơn Xuân Diệu nữa!
“Chết nhưng nết chẳng chừa”, rồi Xuân Diệu sẽ
giữ mãi cái tính ấy, chẳng bao giờ thay đổi cả.
Ngay từ 1958-1960, đọc một số tiểu luận của Xuân
Diệu được in ra hồi đó như Những bước đường tư tưởng của tôi, Ba thi
hào dân tộc, một thanh niên mới lớn như tôi đã ngạc nhiên nhận ra một chỗ
lạ đập ngay vào mắt, là các quyển sách ấy, thường có mục Cùng một tác
giả, đặt ngay ở đầu sách - một điều tôi chẳng bao giờ thấy ở sách của các
tác giả cũng nổi tiếng khác, như Tô Hoài và Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Tuân và Tố
Hữu. Cùng với thời gian, bảng kê này ở sách Xuân Diệu ngày một kéo dài ra, và
chữ ngày một nhỏ bớt đi, chúng tôi đọc, có lúc vui vui, vì thấy lao động của
Xuân Diệu được ghi nhận rõ ràng - cái ý thức tác giả ở con người này thật không
thể xem thường; song cũng không khỏi có lúc thầm nói với nhau: sao nhà thơ yêu
quý của mình háo danh thế.
Trong cách nhìn đời của nhiều tác giả có cốt
cách, thường khi người ta bắt gặp không ít thì nhiều một sự bất mãn. Bởi họ có
quan niệm riêng về cuộc đời. Khi thấy thực tế chung quanh không diễn ra như mình
nghĩ họ đau đớn, dằn vặt và thường tìm cách không để cho cái ô trọc của đời
thấm vào mình.
Không nói đâu xa, ngay ở một vài nhà thơ đương
thời của Xuân Diệu và không thành đạt như Xuân Diệu - chúng tôi muốn nói tới
Trần Huyền Trân, Thâm Tâm... - hình ảnh nhà thơ hiện lên qua các sáng tác là
hình ảnh một người giữ bằng được sự độc lập của ngòi bút, chống lại thói hùa
theo đời, cho đến nhịp thơ của họ cũng không chịu thuận theo cái đều đều hoà
hợp của thói đời mà mang nhiều ngang trái nghịch phách.
Xuân Diệu không thế. Trong đời sống hàng ngày
Xuân Diệu có thể xoay xoả vòi vĩnh trước sự đối xử xô bồ của chung quanh, ông
cũng giận dỗi, cáu gắt. Nhưng trong thơ - là cái phần tinh tuý nhất của một con
người - thì hoàn toàn không. Trước sau, tức là cả khi mới bước vào đời, lẫn khi
đã có tuổi rồi, chuẩn bị bước vào cõi âm vô cực của cuộc đời này, ông chỉ có
một điều nói đi nói lại:
- Tôi xin cảm tạ cuộc đời
- Đời đáng sống, muôn ngàn lần đáng sống.
Hình ảnh nhà thơ hiện lên qua các tác phẩm là
hình ảnh một người thèm khát, chân tay lúc nào cũng luống cuống chỉ mong làm
được một điều gì đó cho vừa lòng đời, và mong đời đừng quên mình. Ôi! sẽ đau
đớn làm sao, nếu trong bữa tiệc đời muôn vàn hào hứng ấy, mình lại không
được có mặt.
- Uống xong lại khát là tình
Gặp rồi lại nhớ là mình với ta.
Cái sự tham lam thèm khát như thế này không chỉ
đặc trưng cho Xuân Diệu trong quan hệ tình ái, mà là đặc trưng cho toàn bộ cảm
quan đời sống của Xuân Diệu nói chung.
Trước mắt nhà thơ, cuộc đời thường khi tròn đầy
viên mãn:
... Trăng từ viễn xứ
Đi khoan thai lên ngự đỉnh trời tròn
Mà vận mạng con người thì bấp bênh và nhỏ nhoi
không nơi bấu víu:
Em sợ lắm, giá băng tràn mọi nẻo.
Lời thú nhận tội nghiệp này có lẽ là cơ sở để
nảy sinh cái cảm giác thường trực ở Xuân Diệu “sát hơn nữa, thế vẫn còn chưa
đủ”.
Đi ra chợ chọn mấy quả cam, nhận gói kẹo người
khác biếu, Xuân Diệu cũng tìm cách nâng nó lên thành một việc có ý nghĩa của
đời. Mà đã gọi là việc đời thì “trân trọng muôn vàn, muôn vàn trân trọng”.
Một hiện hữu khác của lòng yêu cuộc sống, là
Xuân Diệu rất... ngán cái chết.
Nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh cho biết, có lần
ông được tác giả Thơ thơ cho xem một bài làm từ năm 1934. Bài
thơ 18 đoạn mỗi đoạn 8 dòng đó mượn chuyện than thở cho mấy người chết trẻ để
bảo rằng: Khi chết người ta rơi vào cô đơn hoàn toàn. Bạn quên, những cô gái
quên; anh em cốt nhục cũng quên. Chỉ mẹ cha nhớ nhưng mẹ cha già cũng
chết.
Nhớ các anh hoài chỉ mẹ cha
Song tro tàn lạnh không còn lửa
Rồi đèn mờ tắt thế là thôi
Không một người thương ở cõi đời
Kết luận cái chết càng đáng ghê sợ, nếu như
người chết đó không để lại dấu vết gì.
Và đây một sự kiện nhiều người được chứng kiến:
ấy là cái thảng thốt của Xuân Diệu khi được báo là Nguyên Hồng qua đời. Nhân
đây, Xuân Diệu định nghĩa về cái chết: Nó mạnh vô cùng. Nó biến người ta từ
dương vô cực thành âm vô cực.
Gộp cả hai mẩu chuyện này lại, chúng ta thấy
trước sau Xuân Diệu vẫn là mình. Cách hiểu về sự sống lúc trẻ thế nào, lúc
trưởng thành vẫn vậy. Kể ra ở chỗ này chúng ta có thể tranh cãi với Xuân Diệu:
Rằng sự sống kia cũng có năm bảy đường, có sự sống cao cả và sự sống loàng
xoàng. Rằng chết không phải là tiêu diệt tất cả, mà cái sống cũng không phải là
có sức mạnh vô địch. Có những người chết ngay khi đang sống. Có những sự sống
kéo dài lê thê vô ích, không khác gì cái chết. Chỉ có luôn luôn làm mới cuộc
sống của mình luôn luôn bắt đầu lại, nhận thức lại, người ta mới có một cuộc
sống có ý nghĩa thật sự. Và chỉ có luôn luôn đạt đến sự hoàn thiện, sự thanh
lọc - một cái gì giống như sự hư vô - người ta mới có được sự sống vĩnh viễn...
Giá như Xuân Diệu đi tới một quan niệm gần với phương Đông như thế, không chừng
trang viết của ông sẽ khác đi! Nhưng mỗi người chúng ta như thế nào là do một
chương trình có sẵn, muốn làm sao được.
Nhẫn
nhịn như một cách sống
Trong một tiểu luận mang tên Những bước
đường tư tưởng của tôi (1958), Xuân Diệu kể: ông là con một ông đồ nho
nghèo, đã đỗ tú tài, từ nông thôn chuyển ra thành phố dạy học và khá giả dần
lên. Một chi tiết có ý nghĩa quan trọng hơn: ông là con vợ bé. Điều oái oăm ở
đây là cho tới lúc ông lớn lên, má ông vẫn ở với bà ngoại, còn Xuân Diệu cũng
như người em trai là Tịnh Hà thì ở với đại gia đình, tức bố (mà ông gọi là
thầy) và vợ cả của bố (mà ông gọi là mẹ). Bên ngoại cách bên nội độ vài cây số;
lâu lâu, bà má tội nghiệp mới được phép đến thăm hai cậu con trai, mà cũng chỉ
đứng ngoài cửa, chứ không vào nhà; rồi lại lâu lâu, hai cậu con trai lại trốn
về thăm má, thăm ngoại, cho đỡ nhớ thương.
Như các nhà tâm lý học từng quả quyết, tính cách
một con người được hình thành chủ yếu lúc ấu thơ, khoảng trước 5 tuổi, và ở
đấy, những dữ kiện trong đời sống gia đình có ý nghĩa bao trùm. Tình thế “con
vợ bé” nói trên đã nhào nặn nên một khuôn mặt tâm lý đặc biệt ở Xuân Diệu - ông
dễ thương người, trong ông thường có những nỗi buồn vô cớ, hậu quả của những
giây phút không biết làm gì và không tìm thấy tình cảm ở những người chung
quanh. Luôn luôn cảm thấy cái bơ vơ của mình truớc thiên nhiên và trước cuộc
đời, thường một con người như vậy hay mếch lòng, dễ bị tổn thương, nhưng lại
cũng biết thông cảm với những đau khổ không đâu của người khác.
Trong văn học Trung Hoa cũng có một nhân vật nổi
tiếng với những xúc động vẩn vơ không thể cắt nghĩa nổi và Xuân Diệu thường
viện dẫn để nói về mình. Đó là Lâm Đại Ngọc trong Hồng lâu mộng.
Người con gái này mồ côi, đơn độc trong tình cảm, lại yếu, nên càng mau nước
mắt. Sự thương cảm cho mình, cho đời ở cô đã lên đến mức một căn bệnh. Có lần
buồn quá, cô nhặt hoa mang vùi một đống, xong lại sụt sịt: Chôn hoa
người khóc ngẩn ngơ - Đến khi ta chết, ai là người chôn? Những giây
phút Lâm Đại Ngọc kiểu ấy Xuân Diệu không thiếu. Có những tình cảm chỉ ngẫu
nhiên thoáng qua mà thi sĩ cứ thấy như là có duyên nợ riêng, chẳng hạn mấy lần,
được chứng kiến bọn nhỏ tí khóc lần nào ông cũng như chôn vào ruột. Bởi nghịch
cảnh đã dấy lên trong lòng ông một nỗi lo sợ, cảm thấy sự sống ở chính mình rất
mong manh, không ghì chặt lấy, không chăm sóc giữ gìn, thì sẽ mất đi nhanh
chóng. (Ông dã kể tỉ mỉ trong Những bước đường tư tưởng của tôi).
Theo sự quan sát của các nhà nghiên cứu văn học
phương Tây, tâm thế thi sĩ có nhiều nét đồng nhất với tâm lý của loại người quá
nhạy cảm và không tìm thấy chỗ đứng của mình trong xã hội. Đại khái đó là tâm
lý kẻ ngụ cư, tâm lý kẻ lang thang, sống bên lề những xã hội ổn định, tâm lý
những đứa con hoang, không được chiều chuộng và nâng đỡ về tinh thần. Một hình
ảnh được sử dụng phổ biến ở phương Tây: mỗi thi sĩ là một gã Do Thái, từng
người không có quê hương của mình và cả dân tộc không có Tổ quốc.
Cái tâm thế con vợ lẽ ở Xuân Diệu, cũng có nét
tương tự: cảm giác bơ vơ và sự dễ thương người của ông gắn liền với tình thế
như là không nơi bấu víu. Nhưng nét trội nhất trong tâm lý con vợ lẽ nó ảnh
hưởng nhiều đến cách xử thế của Xuân Diệu có lẽ là sự nhẫn nhịn. “Qua sông
nên phải luỵ đò - Tối trời nên phải luỵ cô bán dầu”. Vì tôi ở vào tình cảnh
như thế, nên tôi phải chịu nước lép, chứ thực ra trong bụng, tôi thừa biết là
tôi chẳng kém gì đời. Những ai đã sống qua cảnh con vợ lẽ nghĩa là ở vào một
cái thế rất yếu trong đời hẳn dễ hiểu cái luỵ ấy, và Xuân Diệu
càng rất hiểu. Hồi ký Tuổi trẻ Xuân Diệu (do Tịnh Hà ghi) và
cuốn sách Đi hoang của Tịnh Hà cho biết: trong khi Tịnh Hà uất
ức, phẫn nộ, đã phải bỏ cái đại gia đình kia để sống kiếp lang thang thì Xuân
Diệu chọn con đường cắn răng cam chịu, ngoan ngoãn sống với thầy mẹ, dồn tất cả
tâm sức vào việc học, vì biết rằng chỉ có học giỏi mình mới nên người, đền đáp
xứng đáng công ơn má là người đã dứt ruột đẻ ra mình. Rồi ra sự nhẫn nhịn này
sẽ còn đeo đẳng Xuân Diệu trong suốt cuộc đời. Bên trong cái con người ham
sống, dám chường mặt ra mà đòi hỏi và cả xin xỏ cho được; bên trong cái con
người tham lam vơ véo, lại tự ca tụng mình, tô chuông đúc tượng cho mình, tự
coi tất cả những gì mình làm ra đều là ghê gớm, cao cả... thực ra lại có một
con người khác, biết điều, an phận, sẵn sàng chịu nước lép, cốt sao được yên bề
sống và viết.
Trong số các sự kiện chính của cuộc đời Xuân
Diệu trước 1945, có một việc mà ai cũng biết, nhưng lại ít nhắc tới, là việc
ông bỏ sáng tác, đi làm tham tá nhà đoan. Sau cái giai đoạn rực rỡ 1935-39, Tự
Lực văn đoàn đã bắt đầu lép vế. Qua năm 1940, thì sinh khí của nhóm gần như suy
giảm hẳn. Tuy nhiên, mấy người rời bỏ văn đàn đều là những người có chí khí, và
việc họ giã từ sáng tác là để có thì giờ đi sâu hơn nữa vào lý tưởng của họ. Cả
Nhất Linh và Hoàng Đạo đều bỏ văn chương để đi vào chính trị. Chỉ riêng có Xuân
Diệu là vì sinh kế. Nói cho rõ hơn, giữa cuộc đời lam lũ của cánh cầm bút, và
cảnh sống khá giả của một công chức cao cấp, Xuân Diệu thấy cái thứ hai hấp dẫn
hơn, vì thế, mới đi làm tham tá, để tập trung tiền nuôi Huy Cận học đại học
Canh nông, sau khi Huy Cận ra trường, lương cao, bổng hậu rồi, Xuân Diệu mới
quay về tiếp tục sáng tác. Đối với Xuân Diệu thì không có chuyện đặt thơ văn là
mục đích tối thượng. Sáng tác dẫu sao cũng là yếu tố thứ hai, mà đời sống mới
là yếu tố thứ nhất.
Cũng như lòng yêu đời, sự nhẫn nhịn ở Xuân Diệu
hiện ra muôn màu muôn vẻ. Nhất là khi động đến quyền lợi thì trước tiên bao giờ
ông cũng nhẫn nhịn, để cầu sự thương hại ở người khác mà cũng là để giành bằng
được quyền lợi của mình.Cánh biên tập chúng tôi còn nhiều kỷ niệm về chuyện
này. Giả sử bỗng nhiên biết rằng chúng tôi đang làm một số báo đặc biệt, hoặc
ra một đầu sách, kỷ niệm sự kiện nào đó, thì dù bận trăm công ngàn việc, Xuân
Diệu vẫn tìm bằng được một bài viết có chút liên hệ nào đó gửi tới để góp mặt.
Đến với chúng tôi, Xuân Diệu tự nhiên khép nép
biết điều, khác hẳn những ông lớn kiêu căng mà chúng tôi rất ngại - ông rủ rỉ
hỏi han:
- Đã in ngay chưa các cậu?
- Đang làm anh ạ.
- Có đánh máy ngay không ?
- Còn phải chờ đủ tập chứ anh.
- Khéo để mình mang về, chép lấy một bản giữ
lại, rồi sẽ gửi sau.
Với một bài góp chung đã thế, nữa là với một tập
sách riêng đứng tên Xuân Diệu! Dù gặp một biên tập viên trẻ, ông cũng làm mọi
cách lấy lòng. Và ông hay nài nỉ, mặc cả, muốn rằng sách mình in ra thật dày,
thật chững chạc. Cái cách Xuân Diệu chăm sóc tác phẩm khiến bất cứ người bình
thường nào cũng ái ngại. Nữa là chúng tôi, vốn học ông từ nhỏ, nể ông nhiều,
không nhượng bộ sao được.
Bác Dương Thanh Huyên, một ký giả lớp trước có
quen biết cả Nguyễn Tuân và Xuân Diệu hồi mới Cách mạng và trong kháng chiến
chống Pháp, từng kể lại mấy mẩu chuyện vui vui. Có lần Thanh Huyên có dịp đi
chợ Cầu Bố (Thanh Hoá) cùng với Xuân Diệu. Gặp một cửa hàng bán chiếc mũ cát
bằng li-e thuần chất, Xuân Diệu khuyên Thanh Huyên mua. Và khi thấy Thanh Huyên
còn dùng dằng, Xuân Diệu mắng yêu :
- Cậu thi sĩ quá! Với cái mũ này “toa” có thể đi hết cuộc kháng
chiến.
Lời lẽ mỗi lần một khác nhưng tình thân là một:
Xuân Diệu sợ chúng tôi say sưa quá, bốc đồng quá tử vì đạo, rồi không giữ được
ngòi bút của mình. Hơn ai hết, ông hiểu về những lưỡi gươm Démocrites thường
xuyên treo trên đầu người làm văn nghệ. Khi nói chuyện này giọng ông đột
nhiên nhỏ hẳn đi khe khẽ thì thào. Rồi
ông lắc đầu, ông lè lưỡi, ý bảo rằng sợ lắm, chính mình cũng sợ lắm, mà cỡ các
cậu thì càng phải nên biết sợ ngay thì vừa, nên nhớ là sau có hối cũng không
kịp!
Lại nói những chuyện xa xôi hơn một chút: Trong
tâm trí của chúng tôi, Xuân Diệu là một trong những nhà thơ thông thái, nhà thơ
của những kiến thức uyên bác. Từ 1946, ông đã có mặt trong đoàn đại biểu Quốc
hội Việt Nam qua Pháp. Nhưng do chiến tranh kéo dài, mãi 1981, tức là 35 năm
sau, trong khuôn khổ một số quan hệ được nối lại với nước Pháp, người ta mới
lại thấy ông trở lại thăm cái xứ sở hoa lệ ấy. Ở đó, như báo chí đưa tin, ông
có dịp diễn giảng trước các sinh viên đại học Paris về ảnh hưởng văn hoá phương
Tây trong văn học Việt Nam, và về những nhà thơ cổ điển Việt Nam có nhiều ảnh
hưởng trong đời sống. Nghĩa là, ông đã diễn thuyết toàn những vấn đề cơ bản cả.
Thuận miệng và rất hồn nhiên, tôi hỏi Xuân Diệu khi gặp ông đi Pháp trở về:
- Thế anh có dịp gặp Aragon hay những nhà thơ
Pháp nổi tiếng, mà các anh vẫn nói với bọn này...
Câu trả lời của Xuân Diệu là hoàn toàn bất ngờ
với tôi:
- Em ơi! Đâu người ta có gặp những người như
mình. Xuân Diệu đến Pháp, chỉ để nói chuyện thơ với một số bạn Việt kiều và nhà
chuyên môn thôi.
Bấy giờ tôi mới sững ra. Sự biết thân biết phận,
thường trực ở một người như Xuân Diệu, như một thứ bản năng thứ hai.
Trong chừng mực nào đó, phải nhận sự nhẫn nhịn ở
Xuân Diệu là một cái gì đáng quý. Nó không chỉ là khiêm tốn, là biết điều. Sâu
sắc hơn thế, nó chứng tỏ một nhận thức chính xác về tình thế người làm văn nghệ
ở một nước mà đời sống vật chất còn nhiều khốn khó. Nó giúp cho người nghệ sĩ
tránh khỏi những hoang tưởng bốc đồng quá đáng, làm phiền mọi người và làm
phiền chính mình. Có điều nhiều khi Xuân Diệu đã đẩy nó đi quá xa, biến thành
một cách sống cầu an, chiều đời, tự hạ thấp nhu cầu nghệ thuật và chất lượng
sáng tác của mình một cách đáng tiếc.
Ai cũng biết thơ Xuân Diệu sau 1945, có nhiều
bài phải gọi là dở. Nó gò gẫm giả tạo. Nó chỉ chứng tỏ rằng người viết cố làm
cho bằng được, chứ mất hết cả cái vẻ tự nhiên hồn hậu mà thơ hay đáng lẽ phải
có. Tôi không trở lại với những ví dụ đầy rẫy trong thơ Xuân Diệu trong các
tập Mẹ con, Riêng chung... in ra về sau, mà muốn trở lại một số bài
thơ in ra từ 1946.
Trong đoàn dân tộc đi chân lính
Súng giữ liền tay, cày chẳng rảnh
áo trên vai rách lấy tay gò:
Bụng vẫn thiếu cơm mà phải tỉnh
Hỡi ôi! giành lấy sống cho nhau
Chẳng dám tin trời rèn lấy mệnh
Lâm li biết mấy hùng bao nhiêu
Tiếng thảm run hoà thành nhạc mạnh.
Khiên cưỡng! Nói lấy được! Ai cũng thấy thật
không xứng đáng với tầm vóc con người đã viết những Nguyệt cầm, Thơ
duyên, Lời kỹ nữ. Tuy nhiên để kéo lại, bài thơ lại nói được cái ý mà người
viết và cả không ít người đọc lúc đó cần thiết: thơ phải gia nhập vào đời sống
mới. Và bởi lẽ bài thơ lại đứng tên Xuân Diệu nên điều đó càng có ý nghĩa. Nó
không còn là một bài thơ lẻ nữa. Nó là một thái độ. Bởi vậy, mới có chuyện bài
thơ được in vào một tuyển tập mang tính cách tuyên ngôn Văn hoá và Cách
mạng, và được đặt bên cạnh những bài viết sắc sảo khác.
Rồi ra, trường hợp như bài thơ trên sẽ còn trở
đi trở lại nhiều lần với Xuân Diệu. ấy không còn là những sáng tác cụ thể nữa.
Mà mỗi bài hoặc gần như mỗi bài, là một tuyên ngôn. Và việc sử dụng các bài thơ
đó ở những vị trí trang trọng, mỗi lần một chút giúp vào việc hình thành ở Xuân
Diệu cách hiểu mới về sự tồn tại. Từ nay mình đã thành nhân vật rồi. Cứ nín
nhịn mà chịu đứng tên sau những bài thơ dở, thì rồi cuối cùng cũng vẫn có thể
có một sự nghiệp. Với việc một tập thơ không mấy xuất sắc như Ngôi sao được
giải thưởng Hội Văn nghệ Việt Nam 1954-1955, Xuân Diệu càng có dịp củng cố cái
triết lý nhẫn nhịn của mình, nhẫn nhịn trong sáng tác, ngoài ra, không tự ái,
không xấu hổ, cứ nằn nì nài nẫm một hồi là chính anh em văn nghệ cũng sẽ
thương, sẽ dành những phần thưởng xuất sắc cho mình. Sự nhẫn nhịn trong những
trường hợp này gần như đồng nghĩa với tự đánh mất mình, biến con người vốn có
của mình thành một con người khác.
Trong khi đó có bao nhiêu điều ông vốn dự định
từ lâu mà không tìm ra thời giờ để viết.
Nhà thơ Tế Hanh, khi nghe tôi nói tới sự nhẫn
nhịn biết điều của Xuân Diệu, cũng nhớ lại vài chuyện mà ông còn nhớ, và nếu
không phải Xuân Diệu nói ra, thì tự ông, không dám tin là thật. Chẳng hạn, có
lần Tế Hanh hỏi:
- Diệu ơi! Sao anh làm những Tặng làng
Công, với Bà cụ mù loà, lục cục thế?
- Tế Hanh phải có lúc nghĩ tới những người trả
lương cho mình nữa chứ!
Câu chuyện trên, có lẽ là xảy ra đã lâu, hồi Tế
Hanh mới từ khu Năm ra, gặp Xuân Diệu từ Việt Bắc trở về Hà Nội, cả hai cùng
làm báo Văn nghệ. Từ đó, mấy chục năm cùng sống trong giới, Tế Hanh
càng hay bắt gặp ở tác giả Thơ thơ cái nét nhẫn nhịn nói trên.
Đến mức có lần, bấy giờ đang còn những năm chống Mỹ thấy Tế Hanh có làm bài thơ
về Phạm Thái, Xuân Diệu khen:
- Tế Hanh bạo nhỉ!
Thì ra, vốn cũng rất thích Phạm Thái, nhưng Xuân
Diệu sẵn sàng “để ở bên lòng” không nói gì về tác giả Sơ kính tân trang,
khi trong giới nghiên cứu và sáng tác văn học đương thời lưu hành một dư luận
cho rằng Phạm Thái chống Tây Sơn và thơ thì lãng mạn!
Ở trên chúng ta đã nhắc chuyện ông có thời
gian bỏ giới sáng tác, đi làm nhà đoan.
Về sau, không bao giờ Xuân Diệu làm công việc từ
bỏ dứt khoát như thế nhưng những cuộc từ bỏ nho nhỏ, thì ông làm khá thường
xuyên. Ông phải né tránh, và phải làm cả những việc ông không muốn.
Năm ấy, nhà thơ trẻ C.K. mới xuất hiện, tuy là
đang ở tuổi vị thành niên. Đi đâu cũng có người khen, nhưng lúc đầu, tôi nhớ là
Xuân Diệu không khen. Với cách nói có phần nanh nọc của một người đàn bà nhà
quê, ông bảo khen C.K. thì có khác gì ra đường mà kêu ầm lên rằng “các ông các
bà ơi, con gái tôi mười ba tuổi mà đã có mang!”.
Có thể là Xuân Diệu đã nói đúng, đến nay không
ai còn nhắc đến C.K. nữa. Nhưng vào khoảng thời gian đó, hình như mọi người
đang cần khẳng định một tài năng trẻ, cần chứng tỏ chúng ta đang làm rất tốt
việc bồi dưỡng các thế hệ kế cận. Mà sự khẳng định ấy phải ở miệng Xuân Diệu
nói ra mới quý! Thế là có đơn đặt hàng và khi có người đặt hàng thì Xuân Diệu
chấp nhận. ít lâu sau trên báo Văn nghệ, ngay trang một, thấy xuất
hiện một bài khen thơ C. K. hết lời. Cái tài bình thơ vốn có tác giả Các
nhà thơ cổ điển Việt Nam được Xuân Diệu vận dụng triệt để, cốt để mọi
người cũng như chính ông tin rằng thơ C. K. rất hay. Xuân Diệu dám đánh mất
mình trong chốc lát, để giữ lấy cái đại cục.
Cây
hoàng lan cô đơn
So với hoàn cảnh nhà cửa ở Hà Nội, thì căn phòng
riêng của Xuân Diệu ở đường Cột Cờ (nay là Điện Biên Phủ) phải nói là đã khá
tươm tất. Căn phòng rộng đâu gần hai chục mét. Nhà thơ làm việc tại cái bàn kê
sát cửa sổ. Gần đấy là bàn tiếp khách: một ấm pha trà nhỏ, vài cái chén loại
cổ. Tôi nhớ mặc dù Xuân Diệu không hút thuốc, nhưng ông vẫn có một hộp thuốc
lá, để thỉnh thoảng mời anh em hút chơi. Sự tiếp khách của Xuân Diệu chừng mực
trân trọng lại luôn luôn có sự thân tình và câu chuyện không bao giờ rơi vào
sáo rỗng. Nhưng được chiều vậy, mà mấy khi chúng tôi dám ngồi lâu, vì thật ra
ngay từ lúc vào, chúng tôi đã bắt gặp Xuân Diệu đang làm dở việc gì đó, thành
thử, sau những trao đổi cần thiết, khách khứa cũng tìm cách rút lui cho đúng
lúc. Chỗ ở của Xuân Diệu không thể là cái nơi người ta đến lang chạ và dềnh
dàng tán chuyện, như nhà một vài người khác. Nhiều khi, đi ngoài đường nhìn
vào, chúng tôi vẫn bắt gặp Xuân Diệu với cái đầu lắc lắc đang miệt mài làm việc
bên bàn. Vũ Quần Phương bình luận rất hay: Đầu lắc lắc, luôn luôn “đấm nhẹ vào
trán kêu đau óc lắm, nhưng năm nào cũng có sách xuất bản”. Thế thì ai dám ngồi
lâu được?
Nhưng nói đến chỗ ở, chỗ tiếp khách của Xuân
Diệu tôi không chỉ nhớ tới căn phòng, mà còn một khung cảnh nữa, khá thú vị.
Vào những ngày hè, đến chơi với nhà thơ, có lần tôi bắt gặp ông mặc quần áo
cộc, khênh cái bàn trúc ra ngồi ngay lối đi. Ngồi đấy, tay phe phẩy cái quạt,
mắt lim dim suy nghĩ, ông làm thơ, dịch thơ. Sự thư nhàn của một người vốn bận
bịu, có cái nét duyên riêng của nó. Vào những ngày chớm thu, trời còn nóng,
nhưng cây hoàng lan xế cổng đã toả bóng mát thật dễ chịu. Thơ Xuân Diệu từng
nói tới cây hoàng lan ấy (bài thơ này tôi ghi theo bản chép tay trong sổ
tác giả):
Hương chín hoàng lan thu tới đó
Lơ thơ trong chợ nhãn xong mùa
Năm nay em vắng không ăn nhãn
Anh một mình thôi, cũng chẳng mua.
Không hiểu làm sao, tôi cứ nghĩ vân vi mãi về
cây hoàng lan cổng nhà Xuân Diệu. Quả thật, đó là một giống cây lớn cùng loại
với những xà cừ, bàng, liễu, loại cây lưu niên mà người ta vẫn trồng để lấy
bóng mát. Thân cao, xù xì, lá thưa và mỏng, nhiều khi hoàng lan lại có cái vẻ
ngạo nghễ mà giống cây mọc cô độc thường có. Có điều, đó là thứ cây cho ta loại
hoa mỏng mảnh, cánh tuy to và dày, nhưng bao giờ cũng rủ xuống yếu đuối, và
hương thơm thì hơi hắc hắc. Một thứ hoa dành để cúng lễ, và theo tôi nhớ trước
kia cũng là thứ hoa để những người con gái đang yêu dắt trong áo. Tự nhiên tâm
trí thoáng qua những liên tưởng tới Xuân Diệu. Trong toàn bộ văn học, con người
đang ngồi trước mặt tôi là một thân cây cổ thụ, mà vóc vạc, dáng hình cứ lừng
lững, lừng lững tồn tại. Song trong đời sống hàng ngày nhất là khi nói chuyện
riêng đó lại là con người của sự từ tốn, ý nhị: “Cành biếc run run chân ý
nhi” “Lung linh ánh sáng bỗng rung mình”. Những thoáng rung động
tinh vi kiểu ấy đã đi vào cả trong cách sống hàng ngày của ông. Cộng với cuộc
sống độc thân, kéo dài “mãn tính”, cuối cùng ở Xuân Diệu hình thành một cốt
cách riêng, kết hợp cả sự chăm chỉ xốc vác, đôi khi như là hùng hục làm, làm
bằng được, làm quần quật suốt ngày này tháng khác, với sự tinh tế, nhỏ nhẹ, cái
sự chiều lòng mọi người! Vâng Xuân Diệu chính là một thứ cây hoàng lan cô đơn
đổ bóng bên nhà ông đó.
Nếu như mọi người đàn ông đã “một nửa là đàn bà”
thì cái phân số đàn bà trong người Xuân Diệu còn cao hơn một bậc nữa. Ai trong
đời từng được tác giả Thơ thơ quý trọng, đều biết nét tâm lý
này của Xuân Diệu, những khi ông đến chơi nhà. Con người kiêu hãnh Xuân Diệu
lúc đó, như biến đi đằng nào. Ông hoàn toàn nhỏ nhẹ, khiêm nhường, rón rén, chỉ
sợ làm phiền người khác, nét mặt cứ ngẩn ra trước những gì khác lạ, và muốn làm
mọi cách để vui lòng người bạn của mình. Mà thường trong những truờng hợp đó là
Xuân Diệu mang cho, chứ đâu phải đến làm phiền! Thuở ông còn sống một số người
chỉ biết Xuân Diệu hay đòi bằng được cái nọ cái kia, đòi đăng thêm một bài thơ,
đòi tổ chức thêm một buổi nói chuyện. Có biết đâu, nhu cầu mang cho ở Xuân Diệu
cũng rất lớn. Một chi tiết nhỏ trong muôn vàn chi tiết liên quan đến những cuộc
nói chuyện thơ của Xuân Diệu: sau những lần phục vụ thơ ở Đội cây xanh thuộc
công ti quản lý công viên Hà Nội, Xuân Diệu được anh chị em công nhân coi như
một thành viên của đội. Cứ đến gần tết, trong đội có một quyền lợi nho nhỏ ấy
là một số cây cỗi, đã đánh về rải rác trong năm, nay mang chia đều mỗi người
một ít, chở về nấu bánh chưng là hợp nhất. Xuân Diệu cũng được một phần củi như
mọi người. Và bao giờ Xuân Diệu cũng đến lấy, buộc bó cẩn thận, đèo sau xe đạp,
mang về... tặng gia đình Hoàng Trung Thông.
Đàn bà trong cách thương mến, chiều chuộng mọi
người, và Xuân Diệu cũng rất đàn bà trong cách cáu giận, bực mình. Ngồi họp với
Xuân Diệu nhiều người chúng tôi thường để ý tới hai giai đoạn: Ban đầu Xuân
Diệu lơ đãng nghe, ngơ ngác cười với một người lâu mới gặp, nhiều khi cúi đầu
xuống như còn mải nghĩ về công việc đang làm dở dang. Nhưng chỉ cần có chuyện
gì chạm đến điều Xuân Diệu tâm đắc, là lập tức ông như chồm dậy nói sa sả, nói
hết gan ruột mình, cả miệng, mắt, đầu tóc, như cùng tham gia vào cuộc phát
biểu. Và trong cái lúc bộc lộ hết mình này, cũng như khi đi nói chuyện, Xuân
Diệu rất hay làm thêm động tác, lấy cái ngoắt tay, cái chẩu mỏ, để diễn tả ý tứ
cần nói. Đôi khi chúng tôi nói vụng sau lưng: “Y như các mẹ nhà quê xắn váy
quai cồng lên mà cãi nhau”. Cái tật nói dài, nói kỹ, nói bằng được, mà nhiều
khi chúng ta bắt gặp trong thơ, và nhất là trong tiểu luận phê bình của Xuân
Diệu, thực ra cũng bắt đầu từ lối nói dứt da dứt thịt, mà chúng ta thấy trong
Xuân Diệu hàng ngày đó.
Ấy cáu giận thế, tham lam thế, nhưng tựu trung
lại trong quan hệ với mọi người Xuân Diệu vẫn là một người khiêm cung, biết
người biết mình và trung hậu thật thà khiến ai cũng quý. Sự biết điều ở ông là
trên nét lớn và có bao hàm những trừ bì. Tham lam mà lại là biết điều. Vì biết
mình chỉ có ít, không chịu phí phạm cái gì! Tự hào đấy, hãnh diện đấy, nhất là
trước đám đông, nhưng trở về với người thân trong không khí của hậu trường, lại
dễ dàng cười xoà. Tôi nhớ một lần, nói chuyện với Xuân Diệu về tình thế chung
của văn học Việt Nam: Chúng ta còn nghèo, ngay trước cách mạng, thực tế một đất
nước thuộc địa không khỏi ảnh hưởng đến sáng tác của cả một lớp nghệ sĩ rất tài
năng. Xuân Diệu thấy cả. Và vừa như biện hộ, vừa như khẳng định chỗ yếu kém của
mình, Xuân Diệu khoát tay, mượn một cách nói hơi có vẻ tục, để kết luận:
- Thì dân tộc cũng chỉ rặn ra được một lũ chúng
mình !
Tính thiết thực là một thói quen thường có ở
Xuân Diệu và cũng là một điều bạn bè đồng nghiệp có dịp đến nhà chơi, tiếp xúc
với tác giả Thơ thơ trong cái không khí hàng ngày, nhớ kỹ hơn
cả. Lùi về tận kháng chiến chống Pháp, Thanh Tịnh nhắc lại chuyện Xuân Diệu lục
ba lô lấy cho mấy lạng muối, hoặc trước lúc chia tay, tặng cái nắp bút Parker nhặt
được trên đường. Vũ Quần Phương hay kể chuyện Xuân Diệu dặn ăn kẹo phải ngậm
đừng nhai, nhai là phí. Nguyễn Đăng Mạnh bắt đầu bài hồi ký bằng câu chuyện
Xuân Diệu tặng mình một cuộn giấy báo chưa in, bảo rọc ra mà làm bản thảo dần.
Trần Đăng Khoa kể là một bận Xuân Diệu hẹn đến chơi, nhưng đến hơi sớm một
chút. Thế là Xuân Diệu đưa cho mấy tờ báo bảo đọc, rồi ông tranh thủ... ngủ.
Ngủ đâu mười phút, đúng giờ lại dậy, làm việc, tiếp khách.
Trong số những ấn tượng về con người Xuân Diệu
lúc về già, tôi nhớ đến cái dáng đẫy đà của ông. Ông béo cái thứ béo riêng của
người ít lao động chân tay. Những túi thịt đầy không căng lên song trông vẫn
ngồn ngộn. Da như trơn láng hơn, và cả người toát ra vẻ nồng nồng mà người ta
thường cảm thấy ở những phụ nữ cả hơi. Ra đường, ông ăn mặc đúng mốt, mùa hè
thì thường áo sơ mi cộc tay bỏ ngoài quần, cả người thơm tho lịch sự. Nhưng trở
về nhà, bên bộ bàn ghế trúc cũ càng, ọp ẹp, là lại đánh bạn với cái quần đùi cũ
lõng thõng dải rút, cái sơ mi hình như đã lấm tấm rách rạn vài chỗ. Xuân Diệu
đã vào với bao nhiêu cảnh giàu sang phú quý, mà ông vẫn giữ nếp nghèo như xưa.
Và ông có ý thức về điều ấy lắm. Khoảng đầu 1980 có lần, tôi hỏi Xuân Diệu “Sao
anh không vào ở Sài Gòn?” thì được đáp lại rất hồn nhiên: “Ôi, vào đấy sao nổi,
chỉ nghe tiếng băm thịt của nhà hàng xóm, mình đã không sống yên ổn rồi...
Nghèo như chúng mình, chớ nên vào”.
Có lẽ bởi luôn luôn nghĩ rằng mình nghèo, nên
Xuân Diệu càng chăm chỉ lam làm và trước tiên, càng tự hạ mình, cho phép mình
vơ véo nhặt nhạnh, nó là đầu mối của cái tính đàn bà nơi ông mà chúng tôi bắt
gặp.
Này là những ngọt ngào của Xuân Diệu khi cần lấy
lòng ai đó cái đầu nghiêng nghiêng, con mắt đắm đuối Xuân Diệu tự hạ mình khác
chi Người kỹ nữ.
Này là những lúc Xuân Diệu đi nói chuyện, làm đủ
mọi thứ bộ tịch để thiên hạ vui lòng. Một giáo viên dạy văn sau nhiều lần đi
nghe Xuân Diệu đăng đàn diễn thuyết, tâm sự: Mình dạy học có khi còn thay đổi
bài giảng từ lớp nọ sang lớp kia. Cụ ấy thì không, cứ bài nói chuyện ấy, cụ ấy
kéo, đúng đến chỗ ấy thì dừng lại cho người ta vỗ tay. Cứ thế mà làm.
Xuân Diệu đã trở thành một người lao động đơn
giản theo nghĩa đen của từ này. Tô Hoài nhận xét: “Mình đã nghe nói vài lần
mình biết. Chỉ loanh quanh một ít bài bản có sẵn, sau đó là thơ tình Xuân Diệu”
(khi tác giả Thơ thơ mất, Tô Hoài viết bài kể chung quanh bài
thơ Phia Khình Tô Hoài đã được nghe Xuân Diệu nói từ kháng
chiến, sau sang Lào lại được nghe nói đến bài thơ ấy. Trong lời kể, có sự quý
trọng, lại có sự đùa bỡn).
Cùng đi với Xuân Diệu về một nơi nào đó, sau
những buổi nói chuyện, tôi chỉ thấy Xuân Diệu có hai thứ nữa sung sướng là ăn
và ngủ. Ô, không thể tưởng tượng được là con người ấy dễ ngủ lắm! Ngày ba buổi
nói chuyện, với ông không phải là quá. ở những chỗ ông chưa nói chuyện bao giờ,
mà chỉ bố trí ngày có hai lần là ông giận. Và khi không có việc gì làm cho hết
ngày, ông lăn ra ngủ, cái gối kê khá cao, ngủ ngáy đều đều, những lần thoáng
thấy, bao giờ chúng tôi cũng cố tránh cho xa, vừa sợ kinh động đến người, vừa
ngại thấy ông không sinh động, đẹp đẽ, như lúc ông thức. Không ai nói ra nhưng
hầu như tất cả những người đi trong chuyến ấy gặp nhau ở ý nghĩ: tác giả Thơ
thơ già rồi. ở Hà Nội ai có gia đình người ấy ngày tháng trôi đi đều
đều và Xuân Diệu luôn luôn có mặt trên báo chí, cho nên ai cũng cảm thấy Xuân
Diệu còn sung sức lắm. Nhưng cùng đi công tác với nhau, chúng tôi thấy Xuân
Diệu thật già. Và chúng tôi chợt nhận ra một điều: từ lâu, Xuân Diệu không gây
cho ai bất ngờ nữa. Còn Xuân Diệu cũng yên vị với những gì đời đã cho mình.
Xuân Diệu biết là mình không thể khác.
Một trong những nét thấy rõ ở con người trong
thơ Xuân Diệu lúc trẻ là ở cảm giác cô đơn không thể hoà nhập vào cuộc đời.
Theo một thói quen cũ kỹ, lâu nay bao giờ người ta cũng coi đó là một chỗ đáng
phê phán, có biết đâu rằng nhiều khi cảm giác cô đơn chính là mặt trái của nỗi
khao khát sống, là bằng chứng trưởng thành của nhân cách. Xem thơ tình Xuân
Diệu thì biết. Nếu những năm 50, 60 người ta còn bắt gặp những bài hăm hở, tha
thiết đau xót, thèm muốn, bơ vơ (kiểu như Phượng mười năm, Hỏi), từ
đó tạo nên cả một chùm thơ mang vị đắng như chính
ông gọi, thì những năm 70, 80, thơ Xuân Diệu chỉ còn nói đến sự hoà hợp vốn là
một cái gì ông không có, hoặc có một chút song ông đã đánh mất. Xuân Diệu đã
nghèo đi, như chúng ta khi về già thường nghèo đi, song do quen dần nên ta
không thấy mà chỉ thích ứng một cách tự nhiên. Điều này bắt đầu ngay từ cuộc
sống hàng ngày. Thật vậy, mặc dù trước sau Xuân Diệu vẫn sống đơn độc, không có
gia đình, nhưng những năm cuối đời, con người ông như chai đi, ông cảm thấy
bằng lòng với hoàn cảnh, ông tạo ra đủ lý lẽ để bảo vệ cho cách sống ông buộc
phải sống. Để chống trả thời gian, vượt lên thời gian, mà cũng là cách tốt nhất
để chống lại băng giá của sự cô đơn Xuân Diệu đã làm việc quần quật. Đến thăm
Xuân Diệu, so sánh cuộc sống của ông với cuộc sống những người bình thường,
nhiều người cảm thấy thương xót vô hạn. Nhưng hoá ra chúng ta nhầm! Xuân Diệu
không cần, không biết đến ai thương xót, ngược lại, ông cho rằng mình đã chọn
được con đường tối ưu để sống và viết.
Thế có bao giờ Xuân Diệu “hố” không, lộ vở là
một người yếu đuối vụng về không? Có bao giờ sự cô đơn đã giáng cho ông một cú
nặng nề, ngay trước mắt mọi người? Có bao giờ giá tỉnh táo ra, ông phải hối
tiếc cho cái tình thế cô đơn của mình?
Có, cũng có một lần như vậy, và câu chuyện xảy
ra một cách bột phát, tới mức, như một trò chơi của tạo hoá, một số người chúng
tôi có tham gia vào, về sau có hối hận cũng không kịp!
Năm đó, đã là 1985, cái năm về sau sẽ được xem
là năm cuối cùng trong cuộc đời Xuân Diệu, nhưng hình như cả ông, cả chúng tôi,
đều không ai tính tới chuyện đó. Xảy ra việc làm tuyển tập thơ Việt Nam
1945-1985, loại sách giống như một thứ “chiếu giữa làng” nên đã biến thành chỗ
xếp hạng, cũng là chỗ mặc cả rất quyết liệt: Ai sẽ được vào, câu
hỏi đó đặt ra với đông đảo mọi người chưa giải quyết xong, thì ai sẽ
được lấy sáu bài, ai bốn bài, ai hai bài lại được đặt ra và câu hỏi
này mới thật khó phân xử vì toàn động chạm tới các “đầu lĩnh” cỡ lớn trong
giới! Theo chỗ tôi nhớ, thì mặc dù đã là người chủ trì làm nhiều tuyển tập văn
thơ Việt Nam, từ hồi ở Việt Bắc (Tập văn Cách mạng và kháng chiến)
cho tới sau hoà bình 1956 (Thơ Việt Nam 1945-56) và vinh quang nhất
là Tuyển tập thơ Việt Nam 1945-1960, song đến tập này (1945-85),
Xuân Diệu không đứng ra làm nữa, mà người được giao chủ trì là nhà thơ Tế Hanh.
Đứng về mặt số lượng bài đưa vào trong tập thì Xuân Diệu đã thuộc loại nhất,
tức là được chọn sáu bài. Tuy nhiên, lúc xem cả tập thì Xuân Diệu vẫn không
bằng lòng. Câu hỏi của ông nằm ở sự so sánh: tại sao Xuân Diệu sáu bài, mà loại
như người này được những bốn bài, loại người kia được ba bài?!
Theo Xuân Diệu, hình như những người soạn tuyển
tập đã quên mất rằng: chỉ sau Tố Hữu thôi, chứ ông đứng ở một thế cao vòi vọi,
không một nhà thơ lớp sau nào dám so sánh.
Nói tới người nọ người kia, song lần ấy mũi nhọn
công kích của Xuân Diệu tập trung dồn về Xuân Quỳnh, người phụ nữ được in bốn
bài.
Từ hồi bắt đầu chống Mỹ, trong thơ Việt Nam, vấn
đề thế hệ bắt đầu được đặt ra rõ rệt. Có lẽ là do một sự bén nhạy nào đó, nên
Chế Lan Viên rất hiểu chuyện này. Đi đâu ông cũng đặt vấn đề là phải bồi dưỡng
cho lực lượng trẻ, rồi họ sẽ thay thế chúng ta. Ngược lại, Xuân Diệu khá dè
dặt. Mặc dù chính Xuân Diệu đã thanh minh rằng bởi yêu nên mới cho roi cho vọt,
song ai cũng nghĩ ông cố chấp quá.
Thật ra giữa Xuân Diệu và Xuân Quỳnh không có gì
xung đột.
Thậm chí, ở một phương diện nào đó mà xét, có
thể bảo Xuân Quỳnh là người tiếp tục giọng thơ Xuân Diệu. Cũng tinh tế như thế,
nhất là cũng ham sống, cũng nồng nhiệt như thế.
Nhưng những người giống nhau lại hay kỵ nhau.
Trong nghề làm thơ, Xuân Quỳnh tìm tòi học nghề ở Chế Lan Viên chứ không ở Xuân
Diệu. Ngược lại, Xuân Diệu thấy loại như Phạm Tiến Duật là lạ, chứ Xuân Quỳnh
không lạ. Sự không bằng lòng nhau ngấm ngầm đã có từ lâu, đến lúc này mới có
dịp bùng nổ.
Cậy tuổi già, Xuân Diệu đi khắp nơi rêu rao, cho
là Xuân Quỳnh không đáng như thế, chẳng qua đây là một nhà thơ phụ nữ xinh đẹp,
nên chài được mọi người (chữ chài là của Xuân
Diệu) khiến cho tuyển thơ chẳng còn thể thống gì nữa.
Xuân Quỳnh cũng chẳng phải người vừa. Thấy Xuân
Diệu công khai nói mình ngay cả trong các buổi họp mà bản thân mình không dự,
Xuân Quỳnh cho là bị xúc phạm, và nghĩ chuyện trả thù bằng cách viết thư thẳng
cho Xuân Diệu.
Lịch sử đã biết tới nhiều ca “điên” của phụ nữ,
câu chuyện tôi kể ở đây, chẳng qua là con sóng vỗ trong cái cốc nhỏ, nhưng nó
không phải là không ghê gớm. Trong thư gửi Xuân Diệu, Xuân Quỳnh dùng tới những
lời lẽ đáo để nhất, cốt có thể làm cho Xuân Diệu đau đến chết điếng đi, mà
không sao cự lại nổi. Xuân Quỳnh nhắc đến quá khứ của Xuân Diệu. Xuân Quỳnh đặt
câu hỏi về những thay đổi trong mấy chục năm cuối đời của Xuân Diệu và tự trả
lời: Chẳng qua Xuân Diệu chỉ muốn xây dựng uy tín riêng cho mình. Chứ thực ra
Xuân Diệu không tài cán gì, thơ Xuân Diệu đã hỏng hẳn rồi, mất hết sự sinh động
và tự nhiên rồi.
Đi đến cùng trên con đường triệt hạ nhà thơ lớp
trước đã nói xấu mình, chê bai làm nhục mình, Xuân Quỳnh nói tới tình trạng đơn
độc của Xuân Diệu và cho rằng chỉ những người thất đức mới bị trời đày như vậy.
Bức thư như một mũi tên tẩm thuốc độc, chắc chắn
làm cho Xuân Diệu giãy giụa trong đau đớn. Nhưng còn một việc nữa làm cho Xuân
Diệu chết đi sống lại - tôi đoán thế - do một ác ý, mà nhiều bạn bè của Xuân
Quỳnh, trong đó có người viết bài này, xúi bẩy Xuân Quỳnh làm: Đó là không chỉ
gửi riêng lá thư cho Xuân Diệu, vì làm thế, có thể tạo cơ hội cho Xuân Diệu
tránh đòn tức là giấu biệt thư đi không cho ai biết. Mà, muốn để Xuân Diệu thảm
bại, Xuân Diệu gục ngã ngay trước mặt mọi người, Xuân Quỳnh sao lá thư này làm
vài ba bản, gửi đi vài ba nơi cần thiết.
Không cần phải nói, cũng có thể đoán Xuân Diệu
đã đau đớn như thế nào!
Câu chuyện xảy ra hè 1985, thì đến cuối năm đó,
Xuân Diệu qua đời. Trong khi mọi người cuống quýt lo lắng cho đám tang, thì
Xuân Quỳnh cảm thấy như mình có lỗi, và không biết làm gì để cứu chuộc. Khi có
ai hỏi, Xuân Quỳnh chỉ phân bua là mình cũng rất biết ơn Xuân Diệu, mình không
có ý hại ông. Mấy kẻ xúc xiểm chúng tôi, lúc này cũng cảm thấy hối hận vì vừa
tham gia vào một trò chơi độc ác. Tuy nhiên những khi thật tỉnh táo nhìn lại
câu chuyện Xuân Quỳnh - Xuân Diệu nói trên, chúng tôi hiểu ra một điều: nhà thơ
của chúng tôi có lỗi trước tiên, mà cái lỗi đó, một phần bắt nguồn không phải ở
tuổi già, mà là sự đơn độc của ông. Chúng tôi hàng ngày dù đôi khi cũng không
giấu được sự tham lam và phải nhận là nhiều khi tham lam một cách vô lý, ngớ
ngẩn, song cuộc sống gia đình luôn giúp cho chúng tôi tỉnh táo trở lại, nó mách
bảo chúng tôi về một cuộc sống như nó vốn thế, vậy phải biết nhìn ra chung
quanh, biết dừng lại đúng lúc cũng tức là biết rằng sống phải thông cảm, phải
cận nhân tình, đừng có bao giờ quá đáng.
Đời riêng Xuân Diệu buồn hơn nhiều. Xuân Diệu
không có được một gia đình bình thường. Cho nên trong quan hệ với mọi người
Xuân Diệu đã phạm những sai lầm không thể tha thứ được, kể cả sai lầm với phụ
nữ là những người mà trong thâm tâm ông yêu quý.
Trước sau, đó vẫn là cây hoàng lan cô đơn đang
đổ bóng.
Đối
diện với vĩnh cửu
Những năm cuối đời Xuân Diệu rất nổi tiếng với
việc phê bình giới thiệu thơ, nhất là giới thiệu các tác giả cổ điển. Nguyễn Du
và Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến và Tú Xương, Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu và á Nam
Trần Tuấn Khải... hầu như với bất cứ nhà thơ liệt hạng nào, ông cũng đều yêu
mến và tìm được cách tiếp cận. Không một ai đối với ông là bí hiểm, là khó giải
thích, hoặc hơn nữa, là không thể giải thích nổi. Trong những bài phê bình và
tiểu luận mà cách viết đôi khi rơi vào dông dài và thông tục, nhất là trong
những buổi nói chuyện lặp đi lặp lại - ở cái nghề mà có người đã gọi đùa là
nghề thầy cúng ấy, thì tránh sao cho khỏi lặp lại ? - ông làm được một việc lớn
lao là phổ cập hoá thơ, làm cho thơ trở nên dễ hiểu và các nhà thơ lớn trở nên
như là của mọi nhà. Tuy nhiên, cũng chính trong những lúc ấy, Xuân Diệu phô ra
những nhược điểm lớn của mình - sự nói lấy được, làm cho cái gì cũng trở nên dễ
hiểu, do đó đánh mất một chút thiêng liêng của văn học. Do đi với ai, làm cầu
nối cho bất cứ ai cũng được, nên Xuân Diệu không thuộc hẳn về ai, không phát
hiện được ai đến cùng. Trong khi rất kỹ lưỡng, rất thành thục với những điều ai
cũng có thể nhận ra một cách mơ hồ, thì ở Xuân Diệu hơi ít những chỗ mà người
thường không thấy và chỉ ông mới thấy. Những phát hiện của ông không mấy khi
đạt đến mức bất ngờ và làm người đọc bàng hoàng ngơ ngẩn. Như người ta vẫn
thường nói, đọc người khác là đọc chính mình. Hiểu biết tức là sánh ngang.
Những tư tưởng sâu sắc chỉ được phát hiện khi người đọc chúng cũng hoàn toàn có
điều kiện để nghĩ ra chúng. ở chỗ này, sự dừng lại của Xuân Diệu kể cũng là
điều dễ hiểu. Với những thiên tài độc đáo của dân tộc, như Nguyễn Du, Hồ Xuân
Hương, dù Xuân Diệu đã nói rất nhiều, song muốn lý giải được cái thần của các
vị ấy, ông còn cần được nhiều người tiếp tục.
Không phải là Xuân Diệu không biết vị trí của
mình ở đâu. Đọc những bài ông giảng giải về các bậc thầy nghề nghiệp mà Xuân
Diệu đã viết, người ta luôn luôn bắt gặp một ngụ ý:
- Tôi không sao nói hết được cái vi diệu mà cũng
là cái cao cả của nghệ thuật! Các vị ấy là những tay thợ bậc 7, bậc 8 kia đấy!
Vâng, đó là những người ở vào tột bậc nghề nghiệp, trong khi một người như tôi,
chỉ thuộc loại bậc 4, bậc 5. Vậy thì các anh hãy nghe tôi nói đây, hỡi những
tài năng lẫm chẫm bậc 1, bậc 2!
Dẫu sao, so với các nhà văn nhà thơ đương thời
Xuân Diệu là người đã đến với các tác giả cổ điển thành tâm nhất, nhiệt tình
nhất.
Mà đây là một việc làm hoàn toàn có ý thức.
Rất hiểu tài năng phê bình ở mình - tài năng
đồng cảm phân tích đánh giá cái hay cái đẹp - ông hướng nó vào một chỗ có thể
tồn tại lâu bền:
- Có che tàn, tôi cũng che tàn cho mấy ông to,
chứ không làm dáng cho mấy anh trẻ ti toe.
Đối tượng so sánh của Xuân Diệu trong trường hợp
này là Chế Lan Viên.
Trên cương vị trưởng Tiểu ban thơ, tác giả Điêu
tàn những năm ấy thường vẫn phải đứng ra giới thiệu anh em trẻ. Và có
làm là có lầm lỡ. Một đôi khi Chế Lan Viên đã đứng ra phân tích sáng tác của
một hai cây bút mà chỉ một hai năm sau đã không ai nhớ! Xuân Diệu không làm
thế. Dù mang tiếng là cay nghiệt với lớp trẻ, ông cũng thây kệ. Cái đích mà ông
khao khát chiếm lĩnh là những giá trị còn mãi trong đời. Việc tìm hiểu giới
thiệu các tác giả cổ điển, với tất cả sự khó khăn có thể có của nó, chừng nào
đó, vẫn bảo đảm cho Xuân Diệu có điều kiện đến với cái đích đã đề ra. Việc ông
sốt sắng lao vào nó hết mình là kết quả của cả tình yêu lẫn một sự tính toán
khá chính xác.
Đến đây, chúng ta lại có dịp đối diện với một
khao khát thường trực mà cũng là một động cơ chi phối toàn bộ con người Xuân
Diệu, nó như nhiên liệu, tạo nên năng lượng cho mọi hoạt động của cái cỗ máy
tinh vi trong con người tác giả Thơ thơ, đó là khao khát vượt lên
trên thời gian, trở thành vĩnh cửu.
Là con người thiết tha với sự sống, chỉ sợ bữa
tiệc đời vui vẻ kia mình không có mặt, Xuân Diệu có thích sống mãi trong đời,
cũng là chuyện bình thường.
Huống chi, gần như suốt cuộc đời đơn độc, ở ông
vắng thiếu hẳn một ít niềm vui trần thế như trò chuyện với vợ, chơi nghịch với
con. Sự hướng về cái vĩnh cửu quả thật là cái phao lớn có thể mang lại lẽ sống
cho Xuân Diệu, và chắc chắn ông đã tìm thấy ở đó một nguồn nghị lực to lớn.
Tuy nhiên, vấn đề sống chết là cả một câu chuyện
lớn và trong cái ham muốn phổ biến là trở thành bất tử, con người ta cũng tự
chứng tỏ nhân cách của mình, trình độ hiểu cuộc sống của mình. Nếu như đã không
biết sống cái ngày hôm nay, thì làm sao người ta có thể biết sống trong vĩnh
viễn?!
ở trên, chúng ta nói, do ham sống Xuân Diệu rất
sợ chết và nỗi sợ ấy của Xuân Diệu đôi khi bị đẩy đi quá đà, đến chỗ quá quắt.
Nên mỗi lần nghe Xuân Diệu lắc đầu le lưỡi, nghĩ đến cái chết, học theo Trần
Thanh Mại, tôi lại không khỏi nhớ tới những bà già nhà quê, lúc chớm già họ
cũng bo bo bỏm bỏm, tưởng như mình chết nay chết mai đến nơi rồi và luôn chân
luôn tay làm thêm, để dành dụm thêm mấy đồng, nhỡ lúc chết cần tới. Rồi tôi lại
nhớ đến sự bình tĩnh đối diện cái chết của mấy thi hào những người cùng quê
hương Hà Tĩnh với Xuân Diệu. Nguyễn Du khi ốm đau, không chịu uống thuốc, chờ
người nhà đến bảo thấy lạnh chưa, lạnh rồi hả, thế là nhắm mắt và không dặn gì
thêm. Hoặc như Nguyễn Công Trứ, lúc biết mình chết bảo người thân đốt luôn cái
nhà mình đang ở rồi chôn mình dưới đống tro.
Những mẩu chuyện như thế, hẳn là Xuân Diệu biết
hết song vẫn cứ cái cách riêng của mình mà nghĩ, cách riêng của mình mà làm.
Thật đúng như ai đó đã nói: “Cuộc lựa chọn của mỗi người với chính mình cho
chính mình, tạo nên một cái người ta gọi là số phận”.
Đầu năm 1984, Tuyển tập Xuân Diệu,
tập I (thơ) ra đời trong sự chờ đợi. Ai cũng mong tác giả sẽ gạn đục khơi trong
tạo ra cho mình một khuôn mặt khả ái. Nhưng không! Người tuyển quá tham, lấy
vào tuyển quá nhiều bài thơ dở. Khi tôi hỏi Vũ Quần Phương, tại sao lại thế,
thì được Vũ Quần Phương cho biết cố nhiên là Xuân Diệu có tham gia vào công
việc. Và khi có người bàn rằng nên làm cho tinh, thì Xuân Diệu bác đi: “Các cậu
buồn cười thật. Chưa phải lúc làm tuyển làm tiếc gì cả. Giống như khi cháy nhà
lúc này làm sao biết được cái gì hay với cái dở. Thấy bài nào bạn đọc chưa biết
hãy nhặt vào đấy, sau này lịch sử định liệu”.
Ở đây, có cả sự biết điều chân thành lẫn sự
khôn ngoan hám lợi thô thiển.
Để công chăm lo dựng tạo hình ảnh của mình với
hậu thế là một việc mà không ít nhà thơ nhà văn lớn nghĩ tới, song cái cách làm
của Xuân Diệu trong nhiều trường hợp thật đã là “làm lấy được”.
Vào những năm ấy, nhà phê bình P. còn đang thao
túng đời sống văn học. Ông sớm bắt tay làm những cuốn sách mang tính chất tổng
kết, giống như một thứ đúc bia tạc tượng các nhà văn lớn đương thời. P. bảo với
Xuân Diệu:
- Anh tặng sách tôi như mang tiền gửi nhà băng,
không có đi đâu mà thiệt.
Câu nói quả đã đánh trúng tim đen Xuân Diệu. Bởi
vậy mặc dầu trong thâm tâm không thích gì P., ông vẫn biếu sách và ông giải
thích phải qua P. để đến với các sinh viên đại học.
Thậm chí đây đó còn có thể nói trong việc tìm
cách đưa mình vào vĩnh cửu Xuân Diệu có lúc đã đi sát tới cái chỗ như là... đẽo
gọt đời mình cho vừa với lịch sử nữa. Ông sẵn sàng giấu diếm một đôi điều, nếu
điều ấy không có lợi cho tên tuổi ông, uy tín ông trong tương lai.
Sự thực dụng của Xuân Diệu trong việc này vốn có
từ trước Cách mạng. Chúng ta đã biết hồi mới ra Hà Nội, ông đã vô cùng tha
thiết với việc tham gia vào nhóm Tự Lực. Thế nhưng, khi nhóm này
tan, thì tình nghĩa của ông với các bạn cũ cũng cạn luôn, ít ra là ở bề ngoài
ông làm cho người ta hiểu như vậy. Trong khi một người như Tú Mỡ nhiều năm sau
còn nhắc đến những kỷ niệm về Nhất Linh, Khái Hưng thì Xuân Diệu không bao giờ
đả động đến những ngày làm việc ở Phong hoá, Ngày nay.
Thơ thơ in ra lần đầu (1938), bên cạnh hai chữ Xuân Diệu, còn chua
rõ trong Tự Lực văn đoàn. Đến khi in ra lần thứ hai, mấy chữ trong
Tự Lực văn đoàn đã bị cạo hẳn.
Từ sau 1945, cái việc chia tay với Tự
Lực còn được làm một cách ráo riết hơn nữa.
Nhật ký kháng chiến của Bùi Hiển (1946-47) còn ghi rõ vào những năm
ấy, ở thành Vinh, Bùi Hiển có dịp gặp gỡ đủ mặt văn nghệ sĩ từ Nguyễn Tuân đến
Hồ Dzếnh. Lạ một điều, là vừa gặp, Bùi Hiển đã được nghe Xuân Diệu phân bua: từ
1940 về trước, khi mới đến với văn đàn, Xuân Diệu còn phải nương tựa vào
đám Tự Lực để lấy tiếng. Chứ thực ra có tình nghĩa gì đâu(**).
Chúng ta đều biết, so với Hoài Thanh, Chế Lan
Viên, là những người có lúc triệt để phủ nhận Thơ mới, thì Xuân
Diệu có phần phải chăng hơn. Với những đứa con tinh thần đã dứt ruột đẻ ra, ông
kiên trì bảo vệ đến cùng. Khi làm Tuyển tập của mình, ông đã lấy lại gần hết cả Thơ
thơ lẫn Gửi hương cho gió. Kể ra, lúc đó phải coi là một
hành động dũng cảm. Nhưng đây là một vài biểu hiện của thái độ phi lịch sử khá
khéo léo ở Xuân Diệu: Nếu khi khai sinh, nhiều bài thơ của ông có lời đề tặng ở
bên cạnh như Đi thuyền tặng Khái Hưng, Đây mùa thu tới tặng
Nhất Linh, Vô biên tặng Hoàng Đạo thì trong công trình mà ông
đích thân tham gia chuẩn bị là Tuyển tập Xuân Diệu ở trên vừa
nói, những dây mơ rễ má đó, được ông xoá sạch.
Sợ liên luỵ vì những người
bạn cũ, trong các tài liệu chính thức, chẳng hạn, tiểu sử bản thân, đề ở đầu Tuyển
tập Xuân Diệu (mà đọc kỹ thấy đúng giọng ông, tức do ông tự tay viết
ra), nhà thơ giấu biệt chuyện mình từng là một thành viên của Tự Lực.
Và có lẽ chịu sự chi phối của ông - những lời
năn nỉ thiết tha - nên các tài liệu nghiên cứu về ông, các giáo trình đại học
viết về văn học trước 1945, hoặc trong Từ điển văn học in ra
1984, chuyện này cũng được lờ đi hoàn toàn.
Đúng là Xuân Diệu chưa kịp viết hồi ký. Nhưng
giá có viết nữa, thì chắc ông không định viết tiểu sử như ông có thực, mà sẽ
chỉ viết tiểu sử của ông như nó nên có, như ông muốn bạn đọc biết.
Có cảm tưởng rằng, từ lúc phát hiện ra cái công
việc cuối cùng của mình trong đời, là tạc lại hình ảnh mình trong tương lai,
Xuân Diệu như có một cái đích. Ông băm bổ lao tới, và thấy rằng làm bao nhiêu
cũng là không đủ.
Nhưng không phải không còn những con người khác
trong Xuân Diệu.
Trong số những kỷ niệm trò chuyện với Xuân Diệu,
tôi nhớ một lần đứng với ông mấy phút trước cửa Hội Nhà văn, cuối năm 1984.
Theo chủ trương của nhà xuất bản Tác phẩm mới (nơi tôi làm
việc), tôi gợi ý để Xuân Diệu viết hồi ký về cuộc đời mình. Nhưng ông từ chối.
Ông cho rằng còn lâu mới đến lúc ấy, trước mắt ông còn nhiều việc phải làm và
cần làm ngay. Chúng tôi nói lan man sang một ít chuyện khác, và có lúc, tự
nhiên trở lại với đề nghị viết hồi ký của mình, tôi buột miệng:
- Tưởng như Xuân Diệu đã viết rất nhiều nhưng
còn bao nhiêu chỗ, chính Xuân Diệu chưa khai thác mình!
Lần đầu tiên, tôi thấy ở Xuân Diệu có một thoáng
buồn, một chút gì như là chạnh lòng. Chẳng lẽ là như thế chăng, một người đã
chịu viết như ông, lại còn nhiều mảng trắng, nhiều chỗ chưa viết? Như thế chẳng
là buồn lắm sao?
Nhưng tôi đoán rằng với Xuân Diệu phút chạnh
lòng ấy lại nhanh chóng quên đi, và ông lại hồn nhiên trở về với cái phương
hướng lâu nay ông đã theo đuổi.
Khi Xuân Diệu còn sống, tôi biết rằng giữa ông
với Nguyễn Tuân có nhiều sự khác biệt, nên hai “cụ” không ưa nhau. Nhưng muốn
hay không muốn, đấy vẫn là hai đỉnh cao trong văn học. Từ thuở chưa về công tác
ở Hội Nhà văn, qua báo chí, tôi đã thấy nhiều chuyến đi do Hội tổ chức, có cả
Nguyễn Tuân lẫn Xuân Diệu trong một đoàn. Cả lần đi tuyến lửa Quảng Bình 1965,
lẫn lần đi thăm Liên Xô, cũng khoảng cuối năm đó. Có dịp, tôi buột miệng hỏi
Nguyễn Tuân, và được cụ Nguyễn trả lời:
- Thì ghét của nào trời trao của ấy.
Khoảng năm 1982, Xuân Diệu vừa đi Pháp về, đang
nói chuyện trên phòng họp, thì ở nhà ngang, Nguyễn Tuân rỉ tai tôi :
- Đang nói rằng chuyến đi thành công lắm, có nói
thế bận sau người ta mới cho đi nữa!
Ấy vậy mà, khi Xuân Diệu mất, tôi nhớ Nguyễn
Tuân đã thốt lên một câu từ tận đáy lòng:
- Xuân Diệu mất là mang cả một quãng đời của tôi
đi theo!
Quãng đời mà Nguyễn Tuân nói ở đây, cũng là một
chặng đường văn nghệ Việt Nam.
Các ông đều là những người ở lại với lịch sử, dù
đó không hẳn là cái lịch sử như các ông đã nghĩ.
(*) Trần Thanh Mại, Đời
văn (II) 1940, tr 47.
(**) Xem Cách
mạng, kháng chiến và đời sống văn học, Nxb. Tác phẩm mới 1985,
t. I.