Đọc thêm vào các tài liệu về ông, càng thấy đây là một
trí thức theo đúng cái nghĩa mà tôi thấy được sử dụng ở các nền văn hóa khác.
Mặc dù trong nước ông chỉ được coi như một chuyên gia
và không được phong chức danh giáo sư gì hết nhưng khi đi giảng dạy ở nước
ngoài ông vẫn thường được giới thiệu là một giáo sư uy tín.
Mở Google tìm hai chữ ĐẶNG PHONG tôi thấy rất nhiều bài có giá trị mà hay nhất chính là bài viết trên Bách khoa toàn thư mở Wikipedia đang có trên mạng https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Phong
Trên tinh thần của một người tự học, dưới đây tôi sẽ
đưa lại bài này gần như đầy đủ chỉ cắt dán lại một chút để nhấn mạnh một vài ý
mà tôi thấy càn làm nổi bật, bỏ đi những ý tôi cho là rườm rà. Làm thế là để
phù hợp với hình dung của tôi về người trí thức Việt Nam thời nay nói chung
Tôi muốn lưu ý một điều nữa Đặng Phong trước tiên là
người của sử chứ không phải chỉ là người của kinh tế học.
Sử học đang là ngành nghiên cứu cần đổi mới mạnh nhất
hiện nay.
Quan niệm về sử có thay đổi thì mọi ngành khác mới
thay đổi theo được.
Trong sử học chúng ta vừa phải lo “làm lại” quá khứ vừa
phải ghi chép ngay một cách đúng đắn về đương thời.
Trong số các nhà sử học cùng lứa với ông, tôi cảm thấy
ông có lối tư duy cuả Hà Văn Tấn ; nhưng trong khi Hà Văn Tấn viết về sử cổ đại
thì ông lại viết về kinh tế hiện đại. Mỗi bên có một chỗ khó riêng. Viết về quá
khứ cần uyên bác và trung thực. Viết về hiện tại ngoài hai cái đó, lại còn cần
dũng cảm.
Ông cũng gợi cho tôi nhớ trường hợp Trần Quốc Vượng,
tuy không bao giờ phải lo rào đón quá nhiều và luôn ngả sang nửa đùa nửa thật
theo kiểu vai hề như Trần Quốc Vượng. Vì chỗ may của ông là nghiên cứu về lịch
sử kinh tế ở một xã hội không mấy chú ý đến kinh tế trên ý nghĩa vĩ mô và ông
cũng không có tham vọng được nổi tiếng ngay lập tức.
TIỂU SỬ
• Ông sinh năm 1937 tại Hà Tây, mất vào ngày 20 tháng
8 năm 2010.
• Tốt nghiệp ngành lịch sử, Đại học Hà Nội năm 1960
• Tốt nghiệp ngành Kinh tế Kế hoạch, Đại học Kinh tế
quốc dân Hà Nội năm 1964
• Tốt nghiệp khóa đào tạo nâng cao, Học viện Kinh tế Địa
Trung Hải, Montpellier, Pháp Năm 1991,
Ngoài sự nghiệp nghiên cứu lịch sử kinh tế Việt Nam của
mình, ông đã kinh qua nhiều công việc ở Viện Kinh tế Việt Nam, giảng dạy ở trường
Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội, và là Phó Tổng Biên tập Tạp chí Thị trường
& Giá cả từ năm 1983-1995, thỉnh giảng tại một số trường đại học và các viện
nghiên cứu nước ngoài. Ông cũng từng là cộng tác viên của Trung tâm Khoa học Quốc
gia Pháp (CNRS), Chủ tịch Tiểu ban Kinh tế Euro - Viet III, Amsterdam, 1997...
ĐÓNG GÓP CHO LỊCH SỬ KINH TẾ
Cho tới khi ông mất, ông là người giữ kỉ lục đầu tư
nhiều thời giờ và cố gắng cho lịch sử kinh tế Việt Nam.
Để viết ra những công trình đồ sộ đó, ông đã phải bỏ
ra một thời giờ nhiều lần lớn hơn để sưu tập tài liệu. Theo ông những chuyện
dân gian, những gia phả, những phong tục tập quán, ca dao tục ngữ phải được coi
là nguồn sử liệu quan trọng.
Ông nắm vững lịch sử kinh tế Việt Nam, bất cứ một sự
kiện kinh tế ở giai đoạn nào ông cũng có thể đặt ngay vào logic toàn cảnh của
nó.
Ông được đánh giá là một cuốn tự điển sống về lịch sử
kinh tế. Ông đã để lại trên một chục cuốn biên khảo, đều rất phong phú về tài
liệu, kèm theo những nhận định chính xác và sắc bén. Đặc biệt là cuốn Lịch sử
Kinh Tế Việt Nam (dày hơn 2000 trang).
QUAN ĐIỂM CHÍNH TRỊ
Ông hiểu kinh tế lại càng hiểu ý nghĩa chính trị của
kinh tế. Danh nghĩa "nghiên cứu lịch sử kinh tế" cho phép ông tìm kiếm
không phải bao giờ cũng dễ dàng những tài liệu bị giấu giếm cẩn mật, để rồi viết
và công bố cả những điều cấm kỵ.
Lối nhận định chính trị của Đặng Phong không lý thuyết
và hàn lâm. Ông có niềm tin rằng chế độ chính trị phải thay đổi như một bắt buộc
của lịch sử.Từ các trang viết của ông toát ra một điều các chế độ chính trị
không thích nghi với đà tiến hoá của lịch sử nhân loại, sẽ không thể tiếp tục tồn
tại, và Việt Nam là một trong những dân tộc đang gặp thách đố sống còn đó.
Và, lịch sử thế giới không chỉ là đấu tranh giai cấp
như Marx nhận định, mà lịch sử phức tạp hơn nhiều, nhưng nếu phải tóm tắt một
cách thật giản đơn lịch sử thế giới thì đó là cuộc hành trình của con người về
phía tự do.
Cho tới khi tìm được một công thức mới hay hơn, dân chủ
là phương thức tổ chức phù hợp nhất để bảo đảm tự do cho nên cũng có thể nói lịch
sử là cuộc hành trình của các dân tộc về dân chủ.
DƯỚI CON MẮT MỘT NGƯỜI BẠN
ĐANG SỐNG Ở HẢI NGOẠI
Đặng Phong không có nhiều bạn, ông chỉ có một ít những
người bạn thân...
Về một số trí thức tên tuổi trong nước, Đặng Phong
nghĩ là họ không thực sự muốn đấu tranh để thay đổi, họ chỉ nói ra những điều
có vẻ phản kháng vì đó là những điều đúng và có nói ra cũng không hại gì; họ
bon chen và ông thì ông không thích bon chen.
Còn với những người đối lập thực sự và trực diện? Đặng
Phong cũng không có nhu cầu gặp họ, ông không phải là người móc nối và tổ chức,
ông thích đóng góp trong cương vị của một nhà nghiên cứu...
Nhiều tác phẩm của ông giống như những bản cáo trạng
gay gắt đối với những sai lầm của chế độ và khiến người đọc hiểu rằng những sai
lầm đó đã xảy ra vì không có dân chủ.
Dưới một bề ngoài giản dị xuềnh xoàng ông là một học
giả lớn và trí thức lớn.
Những tác phẩm ông viết ra tuy rất ít người đọc nhưng
là cả một kho tàng tư liệu quý báu cho những ai còn quan tâm đến cái trở thành
của đất nước và dân tộc này, một đất nước và một dân tộc mà ông đã yêu một cách
tha thiết.
Ông đã phân biệt được cái chính và cái phụ, cái tạm bợ
và cái lâu dài, sự cao cả thực sự và sự hào nhoáng.
Ông đã không chấp nhận làm một sản phẩm của thời thế
mà đã đóng góp thay đổi thời thế.
TÁC PHẨM
• So sánh đổi mới kinh tế Việt Nam và cải cách kinh tế
Trung Quốc (cùng nhiều tác giả)
• Long An - mũi đột phá vào kinh tế thị trường (cùng
Ngọc Thanh)
• Những bước đột phá của An Giang trên con đường đổi mới
kinh tế
• Lịch sử Tây Nam Bộ kháng chiến, tập 1. 1945-1954
• Kinh tế miền Nam 1954-1975
• Lịch sử kinh tế Việt Nam, tập 1. 1945-1954
• Lịch sử kinh tế Việt Nam, tập 2. 1955-1975
• Lịch sử kinh tế Việt Nam, tập 3. 1975-2000
• 21 năm viện trợ Mỹ ở Việt Nam, 1991
• Kinh tế thời nguyên thủy ở Việt Nam, 1970
• "Phá rào" trong kinh tế vào đêm trước Đổi
mới (Nhà xuất bản Tri thức, 2009)
• Tư duy kinh tế Việt Nam 1975-1989 - Nhật ký thời bao
cấp (Nhà xuất bản Tri thức, 2008 - tái bản 2009)
• Tư duy Kinh tế Việt Nam - Chặng đường gian nan và
ngoạn mục 1975-1989 (Nhà xuất bản Tri thức, 2008 - tái bản 2010)
• 5 đường mòn Hồ Chí Minh, (Nhà xuất bản Tri thức,
2008 - tái bản 2010)
• Chuyện Thăng Long–Hà Nội qua một đường phố, Nhà xuất
bản Tri thức, 2010 (Thăng Long-Hanoi: The story in a Single Street, ấn bản tiếng
Anh, Nhà xuất bản Tri thức, 2010)
MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH CỦA ĐẶNG PHONG
• Về tư duy kinh tế:
“Chúng ta đánh đổ giai cấp tư sản cũ, nhưng phải xây dựng
được tầng lớp hữu sản mới. Sự ra đời của tầng lớp này là cần thiết, chứ với chỉ
"lực lượng lao động hợp tác xã" thì chết. Nhưng đó phải là một tầng lớp
hữu sản có văn hóa và có lương tâm. Con đường ra đời giai cấp này trên thế giới
khác ta - bằng cách cướp bóc thuộc địa, gây chiến tranh. Ở ta, ra đời bằng cách
đánh đổ giai cấp tư sản cũ - nằm trong diễn biến chung của các nước xã hội chủ
nghĩa ”
“Tư duy kinh tế sắp tới là tư duy thiết kế những hàng
rào thông minh, tập trung xây dựng hàng rào tích cực, để mỗi cá nhân muốn xấu
cũng không xấu được, làm điều tốt cho bản thân nhưng phải tốt cho xã hội. Và những
vị trí quan trọng phải dành chỗ cho những bộ óc thông minh ”
• Về Việt Nam Cộng hòa:
“ Cần phải phân biệt rõ: nền chính trị thối nát (không
phải tôi nói, mà người Mỹ và người trong giới chính trị Sài Gòn nói) với bộ máy
kinh tế chuyên nghiệp. Những cấp cao nhất, tổng thống, phó tổng thống, thủ tướng...
phần lớn là dân võ biền, là lính sang làm chính trị như Thiệu, Kỳ, Khiêm...,
Ngô Đình Diệm là ông quan của triều đại phong kiến. Nói chung, họ không có mấy
kinh nghiệm để điều hành một xã hội dân sự văn minh. Nhưng điều đặc biệt là cấp
dưới của họ (bộ trưởng, tổng trưởng...) và các chuyên gia hàng đầu đều là những
người có học vấn, kiến thức kinh tế - xã hội rất giỏi để vận hành khối lượng tiền,
hàng cực lớn... Rất tiếc chúng ta xóa bỏ bộ máy điều hành kinh tế miền Nam
nhanh quá. Tới Đại hội Đảng VI đã ghi nhận sai lầm do chủ quan, nóng vội xóa bỏ
các thành phần kinh tế phi xã hội chủ nghĩa. Nhưng nhiều chuyên gia kinh tế đã
ra đi.
****
Mời đọc thêm
CÁI TÂM CỦA MỘT SỬ GIA
– NHÂN MƯỜI NĂM NGÀY MẤT ĐẶNG PHONG
của Nguyễn Minh
trên trang Viet-studies 13 thg 6, 2020
Trong lúc vô tình xem thông tin trên mạng, chợt nhớ từ khi giáo sư Đặng
Phong qua đời, đến nay đã mười năm. Tháng tám năm nay là đúng mười năm.
Tôi vốn chỉ thích ở ẩn đọc sách, không ưa quảng giao, hơn nữa lại rời
Việt Nam từ lâu, nên không có duyên gặp gỡ Đặng Phong, chỉ biết ông qua trước
tác. Những dòng tôi viết dưới đây chỉ là cảm nhận của một người đọc tác phẩm
ông, xem như một nén hương lòng, tưởng nhớ một nhà học giả chân chính.
Dĩ nhiên tôi không có tư cách chi, nhưng giả dụ có, và được trao quyền
chọn ra hai sử gia Việt Nam tiêu biểu nhất trong khoảng nửa cuối thế kỷ 20, đầu
thế kỷ 21, tôi sẽ chọn Hà Văn Tấn và Đặng Phong, mặc dù Đặng Phong chỉ giới hạn
mình trong phạm vi kinh tế sử.
Có người nhận xét tác phẩm Đặng Phong là “history of the economy”, không
phải “economic history”, hàm ý rằng ở Đặng Phong không có một chiều sâu kinh tế
học. Có lẽ với người ấy, kinh tế phải là những lý thuyết cao kỳ, với những mô
hình kinh tế lượng (kinh toán học) tháp ngà.
Nếu quan niệm như trên, bạn không nên tìm đến Đặng Phong, bởi với Đặng
Phong, kinh tế là đời, và từng giọt nước cũng quan trọng như cả dòng sông. Đặng
Phong viết: “Một giọt nước không phải là dòng sông. Đúng. Nhưng cũng chưa thấy
có cái gì được gọi là dòng sông mà không có nước.”[1]Sử của Đặng Phong là lịch sử của những giọt nước, là bức tranh lớn ghép
nên từ những mảnh khảm đa dạng, muôn màu.
Việc Đặng Phong là sử gia hơn là kinh tế gia khiến ông gần gũi với tôi.
Lịch sử kinh tế vốn khô khan, lịch sử tư duy kinh tế lại càng khô, thế mà ông
viết đề tài nào cũng khiến tôi đọc say sưa như tiểu thuyết. Tài là vậy!
Nhưng cái tài của Đặng Phong, nhiều người đã đề cập, thiết tưởng không
cần nhắc nữa. Ở đây, tôi muốn nói nhiều đến cái tâm.
Thế nào là một sử gia có tâm? Theo tôi, đó là một người không đứng về
bất kỳ phe phái nào, chỉ lấy sự thật làm gốc, và luôn luôn giữ tinh thần khách
quan hết mức có thể. Tiêu chuẩn này nghe qua đơn giản, thật ra rất khó đáp ứng,
hiếm ai đáp ứng được hết.
Muốn giữ cái tâm trong một xã hội như xã hội Việt Nam, đôi khi phải có
dũng khí.
Đặng Phong đã có dũng khí, khi trong bộ sách để đời Lịch sử kinh
tế Việt Nam, ông trước sau như một, chỉ gọi Hồ Chí Minh là “ông”, không hề
có một chữ “Bác”, cũng không một chữ “Người”. Ngô Đình Diệm là “ông”, Hồ Chí
Minh cũng là “ông”, bởi đứng trước lịch sử, mọi nhân vật đều bình đẳng.
Tùy theo bối cảnh, một điều rất bình thường có thể trở nên phi thường.
Chữ “ông” mà Đặng Phong dành cho Hồ Chí Minh là một chữ phi thường, bởi ngoài
Đặng Phong, còn sử gia “xã nghĩa” nào khác dám “hỗn” như vậy?
Tương tự, để tôn trọng sự thật lịch sử, khi nhắc tới sự kiện cải cách
ruộng đất, thay vì nhận xét kiểu như “sai lầm đáng tiếc”, Đặng Phong nói thẳng
là “tàn ác”[2]. Ngay tại Việt Nam, trong một công trình nhà nước, mà dám nói đến như
vậy, thật là đã đi đến cùng cực của giới hạn.
Với “phía bên kia”, tức Việt Nam Cộng Hòa, Đặng Phong tỏ thái độ khách
quan, công bình. Nếu như các bộ “kinh tế quốc sử” khác, chẳng hạn 45
Năm Kinh Tế Việt Nam (1945-1990)[3] do Đào Văn Tập chủ biên, chỉ dành cho miền Nam lèo tèo vài trang ở
cuối mỗi chương, thì Đặng Phong viết về Việt Nam Cộng Hòa đến 250 trang. Ngoài
ra, ông còn viết hẳn, in riêng một quyển về kinh tế Việt Nam Cộng Hòa[4]. Tuy ông không khẳng định rõ ràng, nhưng sự thật do ông trình bày tự nó
đủ nói lên tất cả, rằng kinh tế miền Nam ưu việt hơn miền Bắc về nhiều điểm.
Kinh tế gia miền Nam ngày nay nhiều người còn sống, song buồn thay, tôi chưa thấy
ai viết được một tác phẩm kinh tế sử Việt Nam Cộng Hòa công phu, đầy đủ như
công trình của “Việt cộng” Đặng Phong[5].
Hiển nhiên, cũng có những chuyện Đặng Phong không thể nói ra. Khi gặp
những chuyện ấy, hoặc ông im lặng chứ không bẻ cong ngòi bút, hoặc tốt hơn nữa,
là tìm cách “lách” để nói cho được. Viết tức là lách. Tôi nhớ trong một lần trả
lời phỏng vấn, Đặng Phong nói ông có “cách của mình” để lách thành công.
Thí dụ, Đặng Phong không thể chỉ trích Lê Duẩn. Ông vẫn khen, nhưng qua
cách trình bày của ông, người đọc nhận rõ tư tưởng Lê Duẩn, chẳng hạn tư tưởng
“làm chủ tập thể”, thật sự chỉ rỗng tuếch, giống như những “bông hoa điếc”, tức
là tuy đẹp mà vô tích sự. Thêm vào đó, những lúc cần chê Lê Duẩn, ông mượn lời
của những “cây đa cây đề” như Võ Nguyên Giáp[6].
Khi gặp những thông tin “nhạy cảm”, như vụ nổi dậy chống chính quyền ở
Quảng Ngãi vào năm 1950[7], hay vụ xử bắn bà Nguyễn Thị Năm (Cát Hanh Long)[8], Đặng Phong không thể đề cập trong nội dung chính của sách. Ông lách
bằng cách đưa chúng vào mục “biên niên sự kiện”, nằm ở phụ lục cuối sách. Kiểm
duyệt không đọc tới đấy, độc giả chắc cũng ít người đọc tới đấy. Tôi cho rằng Đặng
Phong “nhét” các thông tin trên vào đấy chỉ để khỏi thẹn với lòng mình, và để
giữ vẹn cái tâm của một “thái sử công”.
Thời buổi ngày nay, mấy ai còn được như ông?
Khi Đặng Phong qua đời, tôi từng nghĩ vậy là Việt Nam chẳng còn một sử
gia kinh tế chân chính nào nữa.
Mười năm qua đi, tình hình vẫn thế.
Nghĩa là chẳng có ai cả!
Nguyễn Minh
Adelaide, tháng 6, 2020
[1] Đặng Phong
2002, Lịch Sử Kinh Tế Việt Nam 1945-2000, Tập 1: 1945-1954, Nhà
Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, tr.8.
[2] Đặng Phong 2005, Lịch Sử Kinh Tế
Việt Nam 1945-2000, Tập II: 1955-1975, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà
Nội, tr.86.
[3] Đào Văn Tập 1990 (chủ biên), 45
Năm Kinh Tế Việt Nam (1945-1990), Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
[4] Đặng Phong 2004, Kinh Tế Miền Nam Việt
Nam Thời Kỳ 1955-1975, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
[5] Một thuận lợi của Đặng Phong là ông thực
hiện một công trình nhà nước, nên có cơ hội phỏng vấn, thu thập thông tin trực
tiếp từ những nhân vật cộm cán trong chính quyền Việt Nam. Nhưng bên cạnh đó,
ông cũng chủ động tiếp cận các nhà hoạch định chính sách Việt Nam Cộng Hòa,
chẳng hạn giáo sư Vũ Quốc Thúc, đồng tác giả kế hoạch kinh tế hậu chiến
Thúc-Lilienthal.
[6] Đặng Phong 2008, Tư Duy Kinh Tế
Việt Nam: Chặng Đường Gian Nan Và Ngoạn Mục 1975-1989, Nhà Xuất Bản Tri
Thức, Hà Nội, tr. 83.
[7] Đặng Phong 2002, Lịch Sử Kinh Tế
Việt Nam 1945-2000, Tập 1: 1945-1954, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội,
tr.603.
[8] Đặng Phong 2002, Lịch Sử Kinh Tế
Việt Nam 1945-2000, Tập 1: 1945-1954, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội,
tr.610.