Nguyên là bài Thói
háo danh,bệnh vĩ cuồng & tình trạng tha hóa của giới trí thức
In lần đầu trên Tuanvietnam.net 31-7-2009 và in lại trên blog này ngày 7 và 9-8-2009
Bệnh sùng bái danh hiệu, chức vụ... trong giới
trí thức từng được Đặng Hữu Phúc (TuanVietNam 24-06-2009)
xem như một quốc nạn. Chỉ có thể chia sẻ với một khái quát như thế nếu người ta
nhận ra những gì đứng đằng sau cáí căn bệnh có vẻ dễ thương đó là sự liên đới
của nhiều “chứng nan y “ cùng là sự tha hoá của giới trí thức cũng như của
nhiều lớp người khác.
Mỗi khi nói tới trí thức VN thời trung đại, tôi thường nhớ tới một câu chuyện trong sử cũ.
Nửa cuối thế kỷ thứ XVII, có một trí thức
Trung quốc là Chu Thuấn Thuỷ trên bước
đường chống Thanh phục Minh nhiều lần đến Việt Nam Chu ra trình diện. Nhưng ông cảm thấy chung quanh không
hiểu mình, không thi thố được tài năng, lại bị làm phiền, nên bỏ sang Nhật. Sau
ông đóng góp rất nhiều vào viêc phát triển xã hội Nhật.
Riêng chuyện bộ máy chính quyền Đàng Trong
không thể chấp nhận một người như trên, đủ cho ta hiểu trình độ của xã hội Việt
Nam thời đó là như thế nào.
Trong tập ký sự của mình, Chu Thuấn Thuỷ kể
khi trình diện nhà cầm quyền địa phương, gặp chuyện buồn cười là người Việt
Đàng Trong bắt ông ứng khấu ngay một bài thơ rồi viết trên giấy. Tiếp đó câu
đầu tiên bị hỏi là “Cống sĩ với cử nhân và tiến sĩ, bên nào hơn ?“.
Khi biết Chu chỉ là cống sĩ, viên quan địa
phương có ý xem thường, cho học lực của Chu
không thể nào đọ được các vị khoa bảng nhà mình.
Từ câu chuyện về Chu Thuấn Thuỷ tới câu
chuỵên về nghệ sĩ Nga Vladimir Ashkennazy mà Đặng Hữu Phúc vừa kể, như là có sự
nối tiếp. Hoặc có thể nói cả hai phối hợp với nhau làm nên một đôi câu đối khá
chỉnh. Một bên thì không thể hiểu người nổi tiếng lại không có một chức danh
nào, còn bên kia thì không cần biết trước mặt mình là người đã được hoàng đế
nhà Minh mời ra giúp nước, chỉ nghe cái bằng cấp người đó kể đã bĩu môi chê bai
-- giữa người ngày xưa với người ngày
nay, sao mà có sự ăn ý đến thế!
Từ háo danh tới vĩ cuồng
Đặng Hữu Phúc đã nói tới cái khó chịu khi
phải nghe đám người “mở miệng là họ nói
tới chức tước “ -- tức đám người háo danh -- trò chuyện với nhau.
Ai đã sống trong giới trí thức ở ta hẳn
thấy chuyện đó chẳng có gì xa lạ.
Anh A và anh B vốn cùng nghề và cùng cơ
quan, họ cùng dự buổi họp nhỏ, chứ không phải đăng đàn diễn thuyết trước bàn
dân thiên hạ gì.
Thế
mà cứ động phát biểu thì từ miệng anh A,
vang lên nào là “ như giáo sư B đã nói”
( gọi đầy đủ cả tên họ), nào là “ tôi
hoàn toàn đồng tình với các luận điểm giáo sư B. vừa trình bày “ ( Thực ra có
luận điểm khoa học gì đâu mà chỉ là mấy nhận xét vụn).
Và B cũng đáp lại bằng cách nói tương tự.
Khi phải dự những cuộc hội thảo ở đó cách
xưng hô và nói năng giữa các thành viên theo kiểu như thế này, tôi chỉ có cách
ráng chịu một lúc rồi lảng. Tôi không sao nhớ nổi họ nói với nhau điều gì. Và
tôi đoán họ cũng vậy. Vì mỗi người trong họ có vẻ còn mải để ý xem người phát
biểu đã gọi người khác đúng chức danh chưa, hay để sót, chứ đâu có chú ý tới
nội dung các phát biểu.
Không khí nhang nhác như những buổi họp quan
viên trong các làng xóm xưa, mà Ngô Tất Tố hay Nam Cao đã tả.
Tại sao chúng ta khó chịu với lớp người háo danh này? Đơn giản lắm, ta
thấy họ ấu trĩ, non dại, thực chất họ thấp hơn cái vị thế mà họ chiếm được,
không xứng với chức danh họ nhăm nhăm mang ra khoe.
Ai đã thử quan sát tình trạng tinh thần của đám người mê tín hẳn biết,
người
càng thiếu lòng tin, thì khi vào cuộc mê tín càng cuồng nhiệt.
Giới trí thức cũng vậy, cái sự thích kêu cho to chẳng qua là một cách để
xoá bỏ mặc cảm. Kẻ yếu bóng vía lấy cái mã bên ngoài để làm dáng che đậy cho sự
trống rỗng bên trong.
Mấy thói xấu mà Đặng Hữu Phúc nêu lên chỉ đáng để người ta cười giễu,
ghét bỏ, thương hại. Song ác một nỗi chính nó lại là dấu hiệu đầu tiên của
nhiều chứng nan y khác chẳng hạn căn bệnh mà Cao Xuân Hạo trong một bài viết ở
cuốn Tâm lý người Việt nhìn từ nhiều góc
độ (2) gọi là bệnh vĩ cuồng( me’ganomanie).
Cao Xuân Hạo kể một chuyện mà thoạt nghe chắc chẳng ai dám tin. Hàng năm
cơ quan lưu trữ nước mình thường phải thanh lý hàng tấn những hồ sơ “ sáng kiến
phát minh “ gồm toàn đề nghị viển vông do người trong nước ùn ùn gửi tới, ví dụ
một người đề nghị ta cần mượn của Liên Xô ( hồi đó còn Liên xô ) tên lửa vượt
đại châu để bắn vào bắc cực khiến trục
trái đất lệch thêm mười độ sao cho VN thay đổi vĩ độ và trở thành một nước ôn
đới ( vì tác giả “đề án” này tin rằng chỉ có khí hậu ôn đới mới thích hợp với một tốc độ vũ bão, giúp
nước ta đuổi kịp và vượt xa các nước
tiên tiến trên thế giới ).
Trong một phạm vi rộng rãi hơn, Cao Xuân Hạo kể về cách nghĩ của mấy
giáo sư rởm khi viết sách giáo khoa. Nhiều chương nhiều mục trong loại sách này
thường bắt đầu bằng một câu” Lâu nay
người ta cứ tưởng rằng (…), song thật ra thì (..). Cái mà “ lâu nay người
ta cứ tưởng ” ở đây là những sự thật sờ
sờ như “ hai với hai là bốn”. Còn sau
mấy chữ “thật ra“ là những phát minh kiểu “hai với hai là chín” mà chỉ có những
thiên tài như tác giả mới hiểu được.
Cao Xuân Hạo nói thêm điều đáng lo là ở chỗ phần đông chúng ta khi nghe
những điều quái gở ở đây đều thấy bình thường, cùng lắm thì là loại sai lầm dễ
tha thứ; còn ai tỏ ý kinh hoàng thì bị mọi người coi là bệnh hoạn vô đạo đức vì
đã không tin vào khả năng sáng tạo của những người bình thường.
Cần phải gộp cả thói háo danh và
bệnh vĩ cuồng nói trên để phân tích vì giữa chúng có một điểm chung là
đều xuất phát từ những người và nhóm người sống trong tình trạng cô lập, không
có khả năng tự nhận thức, đứng ngoài nhịp phát triển tự nhiên của thế giới.
Tình hình lại cần được xem là tệ hại bởi nó bám rễ vào bộ phận tinh hoa
của xã hội.
Trí thức là bộ phận mũi nhọn của một cộng đồng, những thể nghiệm làm
người của cộng đồng đó. Những nhược điểm của trí thức chẳng qua chỉ là phóng to
nhược điểm của cộng đồng. Và nếu như những nhược điểm này đã thâm căn cố đế trở
thành một sự tha hoá, thì tình trạng của người trí thức sẽ là một phòng thí
nghiệm hợp lý để nghiên cứu về tình trạng tha hoá nói chung, từ đó may ra mới
có cơ hội nếu không chữa chạy nổi thì ít nhiều cũng giảm thiểu tình hình nguy
hại.
Nền giáo dục đơn sơ
Nhiều năm qua chúng ta hay nói một
cách hồn nhiên rằng dân ta ham học và trong quá khứ ta có một nền giáo dục
chẳng kém gì những nước khác. Bản thân tôi ban đầu cũng tin như thế, sau thực
tế ngày càng thấy phải nói ngược lại.
Trong một cuốn sách lịch sử giáo dục (3)
tôi thấy người ta chỉ ra rằng thật ra giáo dục là chuyện xài sang. Chỉ những
đất nước giàu có mới có tiền của để chi cho giáo dục theo đúng nghĩa của nó.
Khi nền kinh tế ở trình độ tiểu nông manh
mún, thậm chí trình độ hái lượm, con người có mỗi việc kiếm ăn đã không làm nổi, ta chỉ có thứ giáo dục ở dạng đơn
sơ, kém cỏi.
Ta hay khoe, người dân quê nào ở nông thôn
VN cũng sẵn sàng bớt ăn bớt mặc cho con đến học ở các thầy đồ lấy “năm ba chữ thánh
hiền”.
Nhưng hãy nhìn kỹ vào những lớp học đó.
Trường sở sơ sài. Sách vở tài liệu không
có, đến bữa cơm chắc bụng cho người dạy cũng không có nốt ( nhiều truyện tiếu
lâm toàn ghi lại chuyện thầy đồ ăn vụng) -- thử hỏi sau mấy năm theo học các ông
thầy ấy, phần lớn các cậu học trò nhà quê học được gì ? Biết dăm ba chữ để đủ đọc tên mình trong khế
ước văn tự thế thôi chứ làm sao hơn được?!
Sự ham học có tính cá nhân nông nổi đó
chưa bao giờ kết hợp với nỗ lực của cộng đồng để xây dựng nổi cơ chế giáo dục
hợp lý và một nội dung giáo dục lâu dài, có triển vọng .
Đọc lịch sử, đời Lê, sau khi đánh
xong giặc Minh, nhà vua lo cầu hiền tài để chọn quan lại ở cấp cơ sở. Chọn như
thế nào? Chẳng qua chỉ một số người tinh nhanh đủ chữ ghi chép và … biết làm
tính (4).
Theo như cách nói của một tác giả trên tạp
chí Văn hóa nghệ thuật (5) thì một
nét đặc thù của trí thức VN trong lịch sử là tính cách lưỡng phân. Ông Nguyễn
An Ninh, tác giả bài này giải thích:
--
Họ vừa là kẻ sĩ vừa là nông dân.
--
Khi không thể sống bằng chữ tức bằng nghề của mình, nhu cầu trí tuệ của họ bị
giảm thiểu. Những xung lực cho hoạt động trí tuệ ở họ thường xuyên bị kìm hãm.
Gặp hoàn cảnh khó khăn, họ dễ bị hư hỏng.
Tính cách lưỡng phân ấy là cả một ám
ảnh, như ám ảnh về quê hương nghèo đói. Ta hiểu tại sao một số trí thức tỉnh táo khi đã thành
đạt, vẫn không thể quên nguồn gốc của mình, cái nơi mà từ đó mình đi tới. Đây
là lời dặn của Nguyễn Khuyến cho con cái:
Các
con nối nghiệp cha nên biết
Nghiên bút đừng quên đậu lúa cà
Thế sao những người nông dân một nửa này
vẫn miệt mài đèn sách để có ngày lều chõng khoa cử thì sao?
Việc nhồi vào óc một ít kiến thức cổ lỗ sở
dĩ thu hút được toàn bộ tinh hoa nghị lực của nhiều người vì đó là con đường
ngắn nhất để được gia nhập vào hàng ngũ quan chức.
Tự hào về nền giáo dục xưa, ta hay đưa dẫn chứng là trong lịch sử, các
triều đại đã mở nhiều khoa thi và đã lấy được nhiều tiến sĩ, các bia tiến sĩ đó
còn được đặt trong Văn miếu.
Nhưng thử hỏi trước tác của các vị tiến sĩ đó là gì hay chỉ là những bài
văn mòn sáo sau khi dâng vua thì chính người viết ra nó cũng quên nó luôn.
Có thể
chứng minh sự kém cỏi của nền giáo dục cổ ở một khía cạnh khác.
Nhân xem xét danh sách các tác gia văn học
VN bằng con mắt thống kê, người ta đã
phát hiện ra một nghịch lý vui vui(6): Đó là nhiều nhà văn nhà thơ VN thời trước
nổi tiếng mà không có tác phẩm (đây là nói những tác phẩm dày dặn, có chất
lượng đáng kể, được truyền tụng về sau và trở thành một đối tượng mô tả bắt
buộc của các bộ từ điển).
Từ điển văn học Việt Nam do Lại Nguyên Ân biên soạn với sư cộng
tác của Bùi Văn Trọng Cường có 276 mục dành cho tác giả trong khi chỉ có 132
mục dành cho tác phẩm. Từ thế kỷ thứ X đến hết thế kỷ XIX, tính đổ đồng, mỗi
thế kỷ chỉ có 7 tác phẩm; riêng thế kỷ XIX khá hơn, có tới 68 tác phẩm được ghi
vào từ điển, nhưng số tác giả cũng lớn hơn, tới 78 người.
Cái hiện tượng cây không trái này
(đúng hơn, có thể là toàn những trái chua trái héo, không cần cho ai,
đời sau không ai buồn nhớ) càng thấy rõ khi nhìn vào hàng ngũ các ông
trạng—chúng tôi muốn nói tới trạng chính thống chứ không phải trạng theo nghĩa
dân gian.
Theo Vũ Ngọc Khánh trong cuốn Kho tàng về các ông trạng VN (7) thì không kể triều Nguyễn
không lấy trạng nguyên, các triều đại Lý Trần Lê có tới 47 người được phong
trạng.
Nhưng phần lớn họ không có tên trong danh sách các tác gia nổi tiếng ở
nước ta.
Ngược lại, xét chung các nhà sáng tác thơ văn, từ Nguyễn Du tới Nguyễn
Đình Chiểu, từ Nguyễn Gia Thiều Phạm Thái cho tới Tú Xương, nhiều người không
thuộc loại đỗ đạt cao.
Riêng về biên khảo, một học giả thực thụ như Phan Huy Chú, tác giả của
bộ sách đồ sộ, mang tính cách tổng kết lớn, một thứ bách khoa toàn thư là Lịch triều hiến chương loại chí, chỉ
đỗ đến tú tài.
Câu chuyện người đỗ không giỏi và người giỏi không đỗ không chỉ
tố cáo sự kém cỏi của hệ thống giáo dục mà còn cho thấy một phần thực chất con
người của nhiều ông trạng. Họ chính là điển hình của loại học trò thuộc bài,
chỉ biết tầm chương trích cú rồi làm theo những khuôn mẫu sẵn có, nói chung là
những cá tính tầm thường, không có quan hệ gì tới tư duy độc lập và sự sáng
tạo.
Còn như muốn hiểu tại sao họ thi đỗ thì chúng ta có thể tìm đọc ngay
những giai thoại về họ.
Ví như trường hợp Nguyễn Giản Thanh mà trong dân gian thường gọi là
Trạng Me. Vũ Ngọc Khánh, trong sách đã dẫn, chép rằng lẽ ra ông này chỉ đỗ loại
nhì (bảng nhãn), chẳng qua hôm vào yết kiến vua có cả mẹ nuôi vua ở đấy, bà này
thấy Nguyễn Giản Thanh mặt mũi khôi ngô liền ngẫu nhiên hỏi: “Người này chắc là trạng nguyên ?“ do đó nhà vua, vì muốn chiều lòng mẹ nuôi, lấy
Nguyễn Giản Thanh làm Trạng.
Đằng sau câu chuyện vui vui, có một sự thật, ấy là xưa kia, việc phong
trạng dù được đề cao trên trời dưới biển ghê gớm như vậy, vẫn mang nhiều tính
cách ngẫu nhiên tuỳ tiện; các vua chúa rất hay can thiệp vào công việc định
giá, phong tặng; các danh hiệu đôi khi chỉ là sản phẩm của những cơn nóng lạnh
bất thường của họ.
Là những cường hào phất lên nắm được quyền lực, họ chỉ dùng đám kẻ sĩ
nửa mùa chung quanh như một thứ thư lại để sai vặt, và ban phát các chức danh
để làm sang cho vương quốc mà họ là chủ.
Họ chỉ cần người trung thành chứ không cần người giỏi. Kẻ bề tôi càng
tầm thường hèn hạ thì càng dễ sai bảo.
Chính cái loại trạng xin trạng nhặt được như thế này lại sẽ là người
thích khoe khoang trước bàn dân thiên hạ về danh vị của mình.
Thói háo danh chỉ là một biểu hiện nhỏ của sự tha hoá con người -- một
sự tha hoá không mạnh mẽ nhưng lại đều đều gặm nhấm cả bản lĩnh lẫn nhân cách.
Chung quanh “giới thông thái chân đất”
Bước vào giai đoạn hội nhập, gần đây, những
cuộc bàn cãi xuất hiện đều đều trên mặt báo ở ta cho thấy vấn đề về giới trí
thức đang là mối quan tâm chung của xã hội.
Điều này có lý do chính đáng của nó.
Sự trì trệ kéo dài hàng ngàn năm mà đến nay ta vẫn lĩnh đủ có một nguyên
nhân sâu xa: cộng đồng không hình thành nổi bộ phận tinh hoa (elite) của mình.
Một chủ nghĩa bình quân tối đa đã níu kéo tất cả lại.
Có điều, không hẳn khi “ngửi” thấy tầm quan trọng của vấn đề là người ta đã
nhận thức được nó đầy đủ.
Bằng chứng là nói tới trí thức, người ta thường nêu ra những yêu cầu lý
tưởng đâu đâu với tầng lớp này, như đòi hỏi tính độc lập cao, khả năng phản
biện để đóng góp mạnh mẽ cho xã hội, rồi từ đó đưa ra nhiều lời chê bai trong
đó lời chê nặng nhất là “tư cách phò chính thống” của trí thức VN nói chung.
Tôi muốn thử đặt vấn đề theo một cách khác: liệu trong thực tế lịch sử
chúng ta đã có một tầng lớp trí thức đúng nghĩa chưa? Nếu tạm thời chấp nhận là
có một tầng lớp như vậy, thì quá trình hình thành của họ có đặc điểm gì? Tại
sao họ dễ bị làm hỏng đến vậy?
Trước 1945, những Phan Kế Bính, Phạm Quỳnh, Đào Duy Anh, Nguyễn Văn Huyên, các tác giả có
bài thường xuyên trên Tri Tân Thanh Nghị…
đã có ý kiến về vấn đề này mà chưa ai có dịp tổng kết.
Thời của chúng ta thì thế nào? Trên đây tôi vừa thử nhắc lại bài Tính chất lưỡng phân, một nét đặc thù của
trí thức Việt nam trong lịch sử trong đó tác giả hé ra cho thấy vai trò của
hoàn cảnh hình thành đã ảnh hưởng ngay tới trình độ và chất lượng thấp của trí
thức VN ra sao.
Dưới đây xin tiếp tục nêu thêm lớp người có cách sống lặng lẽ ngoài luồng này.
Tuy không nói ra, nhưng có vẻ như với nhiều
người, kẻ sĩ Việt Nam
Trong một bài viết mang tên Tâm lý
dân tộc với cuộc Cải cách hành chính hiện nay(8) nhà xã hội học lão thành Đỗ Thái Đồng cho rằng xã hội cổ truyền
VN thiếu ba chỗ dựa cơ bản:
-- Không có giai cấp quý tộc trong khi có đông
đảo đám quan lại nhất thời.
-- Không có tầng lớp trí thức để có được các
trào lưu học thuật tư tưởng riêng. Rất hiếm thấy cái cốt cách như Lý Bạch“Thiên tử hô lai bất thượng thuyền”. Học
để làm quan, tuyệt đại đa số kẻ sĩ đều mộng làm quan hơn là giữ vai trò thầy
đồ… áo rách.
-- Không có lớp doanh nhân tung hoành
về thương mại hay công nghệ trong nước cũng như ngoài nước.
Trong ba đặc điểm tôi cho là được nêu ra
chính xác này, cái thứ hai liên quan đến chủ đề trí thức chúng ta đang nói.
Đáng nhắc nhở đầu tiên là trường hợp Nguyễn
Trãi. Theo cách nói thông thường ông là trí thức hàng đầu của dân tộc. Nhưng
bảo rằng ông là trí thức cũng đúng mà bảo rằng đây là người đứng trên đỉnh cao
của bộ máy quyền lực cũng đúng.
Gia nhập chính trường, vốn liếng và bản
lĩnh trí thức sẵn có trong ông hoạt động theo quy luật của nhà chính trị.
Cái chết của Nguyễn Trãi là bi kịch của một quan chức chứ không phải của một
trí thức. Trên nguyên tắc, ở ông đã có một sự chuyển đổi, dù không trọn vẹn.
Thuần tuý hơn về trí thức phải kể loại như Chu Văn An, Nguyễn Du... và rõ hơn là Nguyễn Thiếp. La Sơn phu tử có lúc ra cộng tác với chính
quyền có lúc quay về ở ẩn. Và ông ở lại trong lịch sử không phải là những đóng góp phò vua giúp nước cụ thể, mà còn là những đề nghị phải
cho dịch Tứ thư Ngũ kinh thế này,
phải dạy cho trẻ học thế kia...
Trong suốt trường kỳ lịch sử, bao nhiêu kẻ
sĩ ở Việt Nam
Không đạt đến chuẩn mực cần thiết. Còi cọc
ốm yếu. Cấu trúc đã đơn giản lại dễ bị phá vỡ … Những bệnh trạng loại này phải
được coi là đặc điểm lớn nhất của giới có học, những kẻ sĩ trong xã hội cũ và
ngày nay kêu bằng trí thức. Ngay so với tình hình bên Trung Hoa, “kiểu dáng mẫu
mã” trí thức của ta cũng nghèo nàn hơn rất nhiều.
Nói VN thuở ấy không có trí thức cũng
tương tự như nói VN trong thời trung đại không có thành thị, mà chỉ có những
phố chợ còm nhom hiu hắt, lắt lay tồn tại giữa một bãi lầy nông thôn tăm tối.
Tới đây, lại thấy trong việc đánh giá giới trí thức VN nói chung có một
xu thế, xu thế này đã có từ xưa và nay vẫn tiếp tục, nó được cả nhà nước lẫn
dân gian chấp nhận:
--
Đồng ý, chúng ta chỉ có một lớp trí thức trình độ non kém. Nhưng có hoa
mừng hoa có nụ mừng nụ. Nhiều người trong đó có phẩm cách cao có đạo đức cao.
Đấy mới là điều cần phải nhớ!
-- Chân đất cũng được miễn là “có chữ
tâm” và hết lòng vì dân
vì nước.
Nên xem xét thế nào mối liên quan giữa trình độ và bản lĩnh, hoặc như
cách nói thời nay – giữa tài và đức -- với từng người cũng vậy mà cả giới cũng
vậy?
Khoảng 1974, ở Hà Nội có cuộc thảo luận trên báo Nhân dân về làm ăn thật thà. Nhà văn Nguyễn Đình Thi nói với chúng
tôi:
--
Trong nền kinh tế tiểu nông thì không thể làm ăn thật thà được.
Lấy cái ý này của Nguyễn Đình Thi để soi vào vấn đề đang bàn, có thể
nói với lớp trí thức non yếu như trí
thức phong kiến, câu chuyện bản lĩnh chỉ là một thứ hàng xa xỉ.
Khẩu hiệu của nhà trường ở ta Tiên
học lễ hậu học văn .
Suốt thời đi học dưới mái
trường xã hội chủ nghĩa, bọn học trò chúng tôi cảm nhận từ nhà trường một lời
cảnh cáo kín đáo: “Thà có một lớp học sinh kém một tí về học vấn rồi ngoan
ngoãn, còn hơn là học sinh giỏi mà hư đốn “.
Nhưng kinh nghiệm đi học của bọn tôi lại ngược hoàn toàn. Những học sinh
học kém thường lười biếng rồi sau này sinh dối trá lừa lọc. Còn muốn khá ư,
người ta phải yêu thầy yêu bạn lắng nghe bài giảng chịu khó suy nghĩ và lẽ tự
nhiên là người ta sẽ học giỏi .
Kiêu ngạo chỉ là thói ti toe của mấy cậu học trò nông nổi. Còn những
nhân cách lớn khi ngồi trên ghế nhà trường bao giờ cũng khiêm tốn. Vì có tầm
mắt rộng. Vì họ hiểu xã hội yêu cầu ở họ rất nhiều, có cố bao nhiêu tưởng cũng
không đủ.
Trong thiên ký sự của Chu Thuấn Thuỷ nói trên, có một điểm nữa đáng nhắc
lại. Đó là ấn tượng chung của người trí thức lớn Trung Hoa về mấy kẻ sĩ bản địa
khi họ quây vào hỏi chuyện người khách từ xa tới.
Thứ
nhất, theo Chu nhớ, đó chỉ là những câu hỏi
tầm thường. Sự ngây thơ trong tư duy của người hỏi khiến Chu phải cười thầm:
“Người
quý quốc đọc những truyện như Tam quốc diễn nghĩa
hoặc Phong thần mà cả tin là thật, cứ đến đây hỏi
tôi hết chuyện này sang chuyện khác mãi không thôi. [Trong khi ấy thì lại bỏ qua không nghiên cứu những sách kinh điển như Ngũ
Kinh, Tam sử ]. Tựa
như bỏ vàng ngọc mà chọn gạch đá, nhổ lúa xanh mà trồng cỏ tranh, không hiểu
cái gì phải lấy, cái gì phải bỏ ” .
Thứ hai là người ta quá mê muội vì
những trò mà nói theo thuật ngữ hiện đại là văn hoá tâm linh.
“Nhưng tại sao chư quân tử từ trên xuống dưới
lại cứ đến đòi xem tướng số. Hỏi thật không nhằm chỗ, đến cuối cùng không biết
là đã làm nhục Du (Tức CTT). Người coi tướng, người xem sao đông biết bao nhiêu
mà đếm cho hết. Trong tứ dân (tức sĩ nông công thương Vĩnh Sính
chú) và chín
học phái (tức cửu lưu : Nho gia, đạo gia,
âm dương gia vv… Vĩnh Sính chú
), họ là hạng người thấp hèn nhất. So họ với nhà nho có đức nghĩa, khác xa một
trời một vực, như đen với trắng, như nước với lửa, hoàn toàn tương phản ” .
Tình trạng của giới trí thức mà Chu Thuấn
Thuỷ miêu tả ở đây đã xác minh cho nhận xét của chúng tôi -- thói háo danh chẳng qua chỉ là dấu
hiệu của một tầng lớp trí thức non yếu, tầm thường , dễ dẫn tới tình trạng bán
mình một cách đốn mạt.
Còn mọi thái độ dễ dãi với họ chiều nịnh họ mà không dám yêu cầu cao ở
họ cuối cùng chỉ đẩy họ sa đà mãi trong tình trạng bần cùng về trí tuệ và nẩy
sinh những căn bệnh mới.
Cũng nên nói thêm, sự dễ dãi này ban đầu có vẻ là một thiện ý hoặc nói
như chữ nghĩa thời nay – một sự chia sẻ, nó bắt đầu từ một cảm nhận chung về
sức ép của hoàn cảnh.
Nó là cách nghĩ từng ngự trị trong xã hội một thời gian dài. Đất nước lo
gồng mình lên để chống ngoại xâm. Cuộc sống khó khăn đến nỗi, khi nghĩ về nhau
người ta chỉ thấy những điều tốt đẹp, cốt sao giữ lấy cho nhau niềm tự tin, rồi
động viên nhau hợp sức trong việc chống trọi lại các thế lực thù địch từ bên
ngoài tới.
Tức nó là sản phẩm của những thời đại mà mọi nỗ lực của con người là lo
tồn tại, tới mức có thể bảo nền văn hóa của chúng ta là văn hóa để tồn tại.
Còn nếu như đặt vấn đề tồn tại chỉ là chuyện tối thiểu, cái đáng lo hơn,
như hôm nay, là chuyện phát triển, chúng ta sẽ phải nghĩ khác về quá khứ và
luôn thể nhìn lại khác đi về nhau.
Nay là lúc mọi sự vuốt ve nhau dễ dãi, là không đủ nữa. Công cuộc phát
triển đòi hỏi đất nước phải có một tầng lớp trí thức ngang tầm quốc tế và khu
vực, ở đó không thể có sự nửa vời, sự tự hạ thấp tiêu chuẩn để làm dáng.
Sự hào phóng của kẻ mô phỏng
Ta hãy theo dõi diễn biến của thói háo danh
và bệnh vĩ cuồng trong sự liên hệ với phát triển xã hội.
Nẩy sinh khi cộng đồng trong tình trạng
sống cô lập và tự khép kín, ban đầu nó có vẻ như một thói xấu dễ thương.
Tình hình có vẻ sẽ khác đi khi cộng đồng có
sự tiếp xúc bình thường với thế giới. Thông thường sự tiếp xúc này làm phong
phú thêm cuộc sống mỗi xứ sở đồng thời cũng cung cấp cho người ta tự vượt lên
trên mình, kể cả việc khắc phục những thói xấu cố hữu. Dưới ánh sáng những
chuẩn mực chung của nhân loại, người ta có dịp suy nghĩ so sánh tự đánh giá, đó
là nguồn gốc để các chủ thể có thể trở thành khác đi so với hôm qua.
Tuy nhiên ở đây có thể có hai khả năng.
Tiềm năng thay đổi được tận dụng, đó là phương án lý tưởng. Nhưng mặt khác,
trong trường hợp có một sự chênh lệch quá lớn, trong bụng tin chắc mình không
bao giờ bằng người, thì người ta lại dễ co lại, quay trở về với chính quá khứ
của mình, và tự ru ngủ.
Tự
ti và kiêu ngạo, hai loại mặc cảm
tưởng chừng mâu thuẫn đối lập này nương dựa vào nhau, chuyển hóa lẫn cho
nhau,hợp thành nhân tố tạo sức ì cho các chủ thể yếu ớt.
Nếu biết rằng đây không chỉ là căn bệnh
trí thức mà là bệnh chung của cả xã hội chúng ta sẽ hiểu tại sao sức sống của
nó mãnh liệt đến thế.
Trong bài Đặng Hữu Phúc có nhắc tới tên
và tước hiệu của Phan Thanh Giản. Hiệp biện Đại học sỹ,
lãnh Lễ bộ thượng thư, kiêm quản Hộ bộ ấn triện, sung Kinh diên giảng quan,
sung Cơ mật viện đại thần, kiêm Quốc tử giám sự vụ, kiêm quản Văn thần phò mã
đô uý, Phan Thanh Giản, tự Tĩnh Bá, hiệu Ước Phu. (50 từ)
Sự thực thì đây không phải trường hợp cá
biệt gì. Các đời vua chúa VN trong quá khứ chẳng đời nào chịu kém đời nào về
khoản này. Một cách ngẫu nhiên tôi muốn nhắc tới trường hợp của vua Lý Thái
Tông (1028-1054). Khi Ngài lên ngôi, bầy tôi dâng tôn hiệu như sau ( cũng 50
từ):
Khai
thiên thống vận
tôn đạo quý đức
thánh văn quảng võ
sùng nhân thượng thiện
chính lý dân an
thần phù long hiện
thể nguyên ngự cực
ức tuế công cao
ứng chân bảo lịch
thông huyền chí ảo
hưng long đại định
thông minh từ hiếu hoàng đế
-
trong nguyên văn viết liền, trên đây tôi phải chép ra thành nhiều dòng cho đỡ
nhầm.(9)
Lỗi không phải là ở những người trong
cuộc. Đọc lại lịch sử VN cuối thế kỷ XIX thấy Phan Thanh Giản không phải là một
nhân cách tầm thường. Là người trong bộ máy, ông chẳng qua buộc phải làm theo
thông lệ.
Có vẻ như trong những trường hợp này, việc liệt kê ra hàng loạt hình
dung từ để làm đầy danh hiệu cho các quan chức là một thứ nhu cầu của nhà cầm quyền.
Tại sao lại có hiện tượng đó, hiện tượng chính các nhà cầm quyền trên
phạm vi quốc gia cũng lạm dụng danh hiệu, cũng háo danh, cũng mắc bệnh vĩ
cuồng khiến cho căn bệnh này càng có dịp
trở thành quốc nạn?
Xã hội Việt Nam
Nhưng thế giới lúc đó chỉ có nghĩa là nước Trung Hoa. Không tự nghĩ ra
được cái mô hình quyền lực để quản lý xứ sở, văn hoá chính trị của ta hoàn toàn
dựa vào Trung Hoa.
Cũng các nguyên tắc ấy, cái hệ thống ấy, cũng các bộ ngành ban bệ ấy, ta
bệ vào làm của mình. Thực chất thì biết không bao giờ bằng người rồi. Nhưng
càng thất vọng, càng phải che giấu. Cố giữ lấy cái vỏ ngoài, như tên gọi cùng
những mỹ từ đi kèm. Thậm chí có nói quá lên một chút cũng không ngần ngại.
Tất cả xuất phát từ cái công thức mà Nguyễn Huy Thiệp đã dùng để mô tả
xã hội Việt, một công thức nhiều người muốn bác đi song trong bụng phải nhận là
đúng: chất nhược tiểu của xứ sở.
Xuất hiện một tình cảnh tế nhị mà ai cũng cảm thấy nhưng lại thường bảo
nhau lảng tránh.
Bề ngoài, giữa thanh thiên bạch nhật, ta khép nép một bề. Khép nép mà
vẫn ấm ức. Nên khi quay về tính chuyện trong nhà với nhau, ta lại hết sức hào
phóng trong việc đề cao mình. Tự đề cao như một sự phục thù lại, nó là một biểu
hiện của phép thắng lợi tinh thần mà Lỗ Tấn đã gọi ra khi tả chú A.Q. Thói háo danh không chỉ là chuỵện nhỏ
không đáng chê trách, mà còn có vẻ như phương thức cần thiết để giúp vào việc
níu chặt lấy một niềm tin mong manh về bản thân.
Cả cuộc sống tinh thần của xã hội - từ người dân thường đến bậc thức
giả-- đi theo hướng đó. Nó còn tiếp tục cho đến hôm nay.
Thật chẳng biết
nói thế nào khi thấy trong các tài liệu hướng dẫn du lịch, người ta bảo rằng
Văn Miếu là một thứ Đại học của Việt Nam
Có vẻ như trong trường hợp này, chúng ta
không những biết mình kém người mà còn biết mình rất khó bằng người.
Nên phải lấy cái danh hão ra mà xuý xoá,
rằng tôi có kém gì các anh đâu, các anh có gì tôi cũng có cái đó.
Mươi năm nay mỗi lần giới thiệu các kỳ thi
tốt nghiệp đại học thường thấy kèm theo
bức ảnh cái cách tổ chức cho học sinh mũ áo để nhận bằng cử nhân ( tương tự như
những buổi lế trao giải bên điện ảnh, nghe nói được mô phỏng các cuộc trao giải Oscar)
Cùng với xu thế hội nhập, sự cố gắng để bắt
chước bằng được cái bề ngoài này đang có cơ lạm phát.
Thực ra thì ta đang giống ta trong thời
phong kiến trung đại hơn bao giờ hết.
Nhân đây nói qua về hệ thống giáo dục và tình trạng học thuật thời Pháp
thuộc. Lúc bấy giờ cả nước áp dụng nền giáo dục mà người Pháp mới mang tới.
Chưa có đại học, đúng hơn đại học chỉ là một dạng ấu trùng non nớt. Mà nền
trung học cũng rất mỏng mảnh, cả xứ Đông dương có được vài trường. Giới trí
thức cao cấp không có, chỉ có các trí thức hạng thấp, và họ biết rõ thân phận
của mình. Đây là cái thời mà thói háo danh ít có cơ hội phát triển nhất. Bởi sự
thực là dưới một dạng thức bất thường là chế độ thuộc địa chúng ta có sự “ nối
mạch” với cả thế giới và lấy tiêu chuẩn thế giới để xem xét mình. Lối nhìn nhận
tỉnh táo này cũng chấm dứt luôn sau thời thuộc địa.
Nay háo danh hơn xưa
Hai loại trí thức và những
căn bệnh giống nhau
Dù
có nguồn gốc lịch sử sâu xa trong lịch sử, nhưng phải nhận đến thời nay thói háo danh và bệnh vĩ cuồng ở ta mới phát
triển đến giai đoạn cực thịnh -- từ những gì mà Đặng Hữu Phúc và Cao Xuân Hạo
mô tả thấy toát ra một tinh thần như vậy.
Tại sao ?
Một trong những người viết hay nhất về đời
sống tinh thần xã hội VN những năm chống Mỹ là Chế Lan Viên. Đáng nhớ nhất là
những câu thơ đầy tinh thần tự hào:
Hỡi
sông Hồng tiếng hát bốn ngàn năm
Tổ quốc bao giờ đẹp thế này chăng
Chưa đâu—và cả trong những giờ đẹp nhất
Hoặc
một câu khác:
Ta là ta mà vẫn cứ mê ta
Nhiều người tìm thấy trong những câu thơ trên
của ông Chế ý nghĩ của chính mình.
Một thời gian dài, suốt những năm tháng chiến
tranh và cả chục năm hậu chiến niềm tự
hào này của chúng ta mở ra ở cả hai trường suy tưởng.
Trong
thời gian, là so với người xưa – người thời nay thấy thương người xưa vì
không được như mình.
Trong
không gian, là so sánh với con người ở các cộng đồng khác—họ không thể có
cái tự hào như mình.
Nhờ tìm thấy sự ký sinh vào một tình cảm thời
đại là niềm tự hào này, nó --thói háo danh ở tầng lớp trí thức -- càng ngày càng lây lan.
Nói
như Cao Xuân Hạo “nó có thể tăng rất nhanh theo cấp số nhân và biến thành một
bệnh dịch quật ngã hàng triệu người”
(10).
Ngành văn chương mà tôi làm việc thuộc khu
vực mà người ta hay nhấn mạnh tính bản địa.
Ngoài cái háo danh kiểu vô thức tập thể --
cho rằng văn chương nước mình chẳng kém gì thế giới rồi thường xuyên mũ cao áo
dài vái lậy nhau tôn vinh nhau ngay trong sinh hoạt hàng ngày --, còn một lối
chạy theo danh vị kín đáo hơn, nhưng chắc chắn hơn. Lo mấy câu thơ của mình
được đưa vào sách giáo khoa cho học sinh cả nước học. Lo tên tuổi của mình
thường xuyên được nhắc nhở trên các phương tiện thông tin đại chúng. Nịnh nọt
những người được phân công viết văn học sử đương đại, cốt họ dành cho mình vài
dòng trong sách và nhờ thế mình sẽ ở lại với vĩnh viễn.
Sự phát triển tính hiếu danh”vượt xa kế
hoạch” như thế này có những liên quan đến tình trạng của giới trí thức đương
thời cũng như quan niệm của xã hội về
họ.
Gọi chung là trí thức thực ra trong xã hội
VN từ sau 1945 có hai loại,
1/những trí thức từ xã hội thuộc địa còn sót lại, và
1/những trí thức từ xã hội thuộc địa còn sót lại, và
2/
lớp trí thức mới đào tạo sau cách mạng.
Do nhu cầu đoàn kết toàn dân, cách mạng
nay không nhắc tới tinh thần “trí phú địa hào đào tận gốc …” như hồi 1930 nữa.
Mà đưa họ-- các trí thức nổi tiếng cũ vào cuộc vận động xã hội nói chung.
Với các nhân vật có đóng góp cụ thể -- như
kỹ sư Trần Đại Nghĩa trong quân giới, các bác sĩ như Vũ Đình Tụng, Tôn Thất Tùng, Hồ Đắc Di..
trong nghề y, sự tôn trọng mang ý nghĩa sống còn của cả một sự nghiệp.
Đây là điều thường được nhấn mạnh trong
các tài liệu chính thức.
Tuy nhiên, muốn hiểu chính sách đối với
trí thức cũ cần phải có một cái nhìn đối với cả giới chứ không chỉ một hai
người ưu tú.
Xã hội sau 1945, căn bản là xã hội của tư
duy công nông nghĩa là của những người hành động. Mọi sự tính toán xa xôi,
những công việc không có lợi ích ngay cho sự nghiệp nếu không bị thù ghét thì
cũng không thể được xem trọng như đáng lẽ phải có. Cuộc sống hàng ngày quá ư
vất vả, thành ra tuy vẫn hiểu chủ trương lớn là trọng trí thức, nhưng trong
thực tế người ta vẫn thành kiến với họ, chí ít là không tôn trọng họ, thấy họ
quá kềnh càng phiền phức.
Nên
nhớ nét chủ đạo của hoàn cảnh là không khí thời chiến. Chiến tranh cào bằng tất
cả. Chiến tranh tước đi những tự do tối thiểu của mọi công dân vì lúc ấy cần
phải vậy.
Nhà nước dùng người trí thức với tinh thần
mặt trận, nghĩa là có tính hình thức kể cả thường xuyên pha phách một chút ban
ơn chiếu cố dù không hẳn bao giờ cũng cố ý.
Tôn trọng thì tôn trọng thật song ở đây
không thể có vấn đề muốn nghĩ thế nào thì nghĩ.
Một hai người muốn nghĩ khác đi theo cái
mạch chung, lập tức bị vô hiệu hoá.
Tôi nhớ một câu chuyện mà đạo diễn Nguyễn
Đình Nghi kể với tôi. Cha ông -- nhà viết kịch Thế Lữ -- có lần bảo:
- Bố hiểu
rằng bố đang “được” cách mạng lợi dụng.
Nhưng
Thế Lữ cũng nói ngay:
- Có
điều, trong hoàn cảnh này, bố chấp nhận sự lợi dụng đó.
Nguyễn Đình Nghi cắt nghĩa: Vì với người
Việt Nam
Sự phát triển của y học hiện đại khiến
con người ngày càng có thêm khả năng chữa được những loại bệnh nan y, mà trong
quá khứ các thế hệ trước phải bó tay. Tuy nhiên, một đặc điểm của các loại
thuốc đặc trị này là thường có nhiều tác dụng phụ. Trong khi chữa được bệnh này
thì nhiều khi con bệnh lại bị tàn phá bởi chứng khác.
Trong các quyết định dung người và đào
tạo người cũng có tình trạng tương tự.
Chính sách đối với trí thức vừa nói ở
trên xuất phát từ hoàn cảnh cụ thể của những năm khó khăn nên lúc đó ai cũng
thấy phải. Tuy nhiên, một điều không thể kiểm soát nổi đã xảy ra, quá trình tha
hoá của trí thức bắt đầu từ đây.
Hiểu rằng mình chỉ dùng để làm cảnh, một
số trí thức sa vào hư vô và chọn lối sống thụ động. Tối thiểu thì im lặng. Hoặc
có làm cũng chỉ làm cầm chừng, theo cách của kẻ làm công, sống buông thả hưởng
thụ.
Để an lòng bản thân, và cũng là để mặc cả
với xã hội, họ khi vô tình khi có ý thức, bám vào cái hư danh mà họ đã có.
Đấy là căn bệnh dễ hiểu với các trí thức
cũ .
Riêng đối với tầng lớp trí thức mới, việc
đào tạo sẽ có đặc điểm riêng, chỉ có điều chung là nó cũng liên quan tới sự
nuôi dưỡng thói háo danh mà chúng ta đang bàn.
Xu thế tập trung tất cả sức lực cho chiến
tranh làm nẩy sinh trong xã hội VN dăm
sáu chục năm nay một tâm lý thường trực, là chỉ tính chuyện ăn ngay trước mắt.
Ngay trong thời kỳ 1946-54, một nền giáo
dục thời chiến đã được tổ chức để đào tạo nhân tài. Nhưng cũng vì cần phục vụ
ngay nên đó là một nền giáo dục mang nặng tính thực dụng, không muốn và không
thấy cần đạt tới chuẩn mực cần thiết.
Tình trạng phi chuẩn này còn được kéo dài mãi
và trở nên nặng căn thêm bởi lý do sau đây. Khẩu hiệu của cách mạng là
giáo dục phổ cập. Nhưng kinh tế thì chưa bao giờ hết khó khăn để đáp ứng nổi
nhu cầu của đại chúng về giáo dục. Ngoài cách pha loãng làm nhẹ làm giảm thiểu
chất lượng, không còn có cách nào khác.
Theo những quy luật đã chi phối kẻ sĩ thời
phong kiến, như vậy là tính háo danh và bệnh vĩ cuồng đã có đủ điều kiện để bắt
rễ vào tư duy và nếp sống của lớp trí thức mới được đào tạo. Mà về khoản hư
hỏng thì con người ngày xưa làm sao so với con người ngày nay được!
Bước ngoặt trong việc tàn phá giới đại học cũ
và thay thế bằng một lớp trí
thức mới
Nhìn vào giáo dục những năm hoà bình 1954-65, cũng như thời chống
Mỹ, thấy số năm học ở phổ thông ở đại
học có thể tăng, một số thầy giáo được đi học ở
Nga, Trung quốc và các nước Đông Âu... Nhưng về căn bản, cái hồn cốt của
giáo dục vẫn là chắp vá, tạm bợ, không có khả năng hội nhập với giáo dục thế
giới. Các bằng cấp của chúng ta chưa bao giờ được đông đảo các nền giáo dục
khác công nhận là một bằng chứng về tình trạng cô lập kéo dài đó.
Đánh dấu bước ngoặt trong ngành giáo dục
cũng như trong quan niệm về giới trí thức là năm 1958 và mấy năm sau.
Chịu ảnh hưởng của cuộc đấu tranh
chống phái hữu ở Trung quốc, và cuộc đấu tranh chống nhóm Nhân văn bên
Văn nghệ, giới Đại học trước tiên là khu vực khoa học xã hội đã có một cuộc
“thay máu”.
Do tự bộc lộ chính kiến riêng, các giáo sư
nòng cốt như Nguyễn Mạnh Tường, Trần Đức Thảo, Đào Duy Anh, Trương Tửu và lớp
trẻ đầy tài năng như Cao Xuân Hạo, Phan Ngọc... bị cho thôi việc hoặc chuyển
sang các viện nghiên cứu thực tế là chỉ ngồi chơi xơi nước hoặc làm những việc
không quan trọng như dịch tài liệu.
Lớp người thay thế được chọn ra chủ yếu
theo tiêu chuẩn chính trị mục đích là giữ sao cho đại học – và các ngành học
thuật tương lai – trong tầm kiểm soát.
(Có
thể tham khảo thêm những đảo lộn của giới Đại học kỳ này qua bài Hoàng Hữu Yên Một thời để nhớ (Hồi ức) Talawas 27.8.2008
- Chú thích của VTN 31-8-2014)
Ban đầu nhiều người trong số mới lên này
nhũn nhặn, tự nhận là mình chỉ đóng vai trò thay thế, không đòi hỏi gì về chức
danh, vui vẻ với đồng lương bé mọn mà vẫn chăm chỉ làm việc, và trong thực tế
họ đã đóng vai trò thúc đẩy khoa học tiến tới.
Tuy nhiên đến khoảng 1973-74 thì có một
tình hình mới.
Trong thực tế giảng dạy và nghiên cứu, nhu
cầu chuẩn hoá dù không được đặt ra chính thức, song vẫn như một xu thế mà bất
cứ nền giáo dục nào cũng phải hướng tới. Ít ra là bề ngoài ta phải có được hình
thức cho dễ coi một chút!
Lại thêm những khía cạnh mới trong tình
hình xã hội đòi hỏi điều đó. Cuộc chiến tranh giải phóng bước vào một giai đoạn
kết thúc.
Có một phương án sau này không xảy ra
nhưng lúc đó được tính tới, đó là những cuộc đối thoại giữa hai xã hội miền bắc
và miền nam. Trong cuộc đối thoại đó, không thể bỏ qua tiếng nói của giới trí
thức.
Ta
cần phải có những giáo sư của ta những trí thức của ta chứ!
Phải
chứng minh cho phía bên kia thấy rõ là miền bắc không chỉ biết làm chiến tranh
mà còn biết làm học thuật. Và thế là nhu cầu phong cấp phong chức nổi lên, nó
là đòi hỏi từ hai phía cả từ bên trong bản thân giới học thuật lẫn nhu cầu của
xã hội.
Cái cách của xã hội ta xưa nay vẫn vậy.
Thấy cần là làm, không đủ điều kiện cũng làm, làm bất kể phép tắc. Và từ chỗ
ban đầu còn chặt chẽ nghiêm túc, sự mệt mỏi và nghiệp dư trong quản lý khiến
cho công việc càng về sau càng được tiến hành qua loa dễ dãi,” chín bỏ làm mười mà có
khi chỉ năm sáu thôi cũng đã coi là mười. “
Những người cơ hội kém cỏi chỉ chờ có thế.
Họ “lẻn” ngay vào những chỗ đất trống (tôi
mượn chữ lẻn từ câu Kiều ‘Đẩy song đã thấy Sở Khanh lẻn vào” ) và từ
chỗ xấu hổ biết điều quay ra chủ động thao túng tình hình.
Một trong những trục cột của đạo Nho là
thuyết chính danh ”quân quân—thần thần - phụ phụ- tử tử”. Tức là người nào phải
ra người ấy vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con.
Nhưng từ xã hội VN cổ truyền, cái thuyết chính
danh ấy đã chẳng xâm nhập nổi để làm thay đổi được ý nghĩ của bất cứ ai, nữa là
hôm nay.
Trong phạm vi toàn xã hội hiện tượng danh thực tách rời ngày càng rõ ràng đến
mức không ai muốn che đậy nữa. Đục nước béo cò, xã hội càng nhiều bóng tối thì lớp
người thiếu học vấn mà thừa mưu mẹo càng dễ lập lờ đánh lận con đen. Còn như
những người tài năng thì không ai muốn cố gắng.
Trong giới ai cũng biết một giáo sư đại học hàng
đầu, ông Đ., mấy chục năm nay toàn soạn bài và viết báo chay. Tức là không bao
giờ để công học và tự mình đọc lấy tài liệu nước ngoài. Có gì cần, ông đã yêu
cầu phòng tư liệu khoa thuê dịch rồi cứ dựa vào đấy mà xào xáo. Được cái tính
nết chăm chỉ nên lên đến giáo sư đầu ngành và đầu sách in ra đã lên tới con số
dăm bẩy chục cuốn. Nghe nói lúc thân mật ông từng truyền kinh nghiệm cho đám đi
sau:
--Tội
quái gì mà phải học ngoại ngữ ? Để thời giờ mà viết là hơn, giờ ai bằng mình
nào!
Phải nói loại giáo sư đại học như thế này
không có ở bất cứ nước nào trên thế giới, trừ nước ta.
Chung quanh câu chuyện dễ dãi phi chuẩn mực
trong ban phát chức tước Lịch triều hiến chương loại chí ở phần Quan chức chí của
Phan Huy Chú từng có đoạn viết:
“Tước cấp ở đời Lê rất là quan trọng. Từ đời
Hồng Đức đặt quy chế về sau các đời theo
nhau chưa từng cho lạm bao giờ [...]. Gần đây, nhuận triều Tây Sơn phong tước quá lạm, đến cả phu quét chợ lính
đẩy xe cũng đều trao cho tước hầu tước bá.
Danh khí tồi đến như thế! Muốn cho khỏi loạn, có thể được không?”(11)
Danh khí tồi đến như thế! Muốn cho khỏi loạn, có thể được không?”(11)
Điều này cũng đúng với việc ban phát các
chức tước danh vị trong khoa học, tức là cái mầm gây ra nhiễu loạn, thời nay.
Khi đã chạy theo hư danh, người
trí thức
đã bị làm hỏng hoàn toàn
Cách đây khoảng hai chục năm, tôi đọc được
trên tấm cạc của anh C. một người quen, bên cạnh tên tuổi có ghi thêm các chức
danh sau đây, mỗi chức danh một dòng, tổng cộng chín dòng.
dòng 1:Nghề
anh học ở đại học
dòng 2: Nghề
anh đang làm
dòng 3 : Chủ
tịch Hội....
dòng 4: Tổng
biên tập báo...
dòng 5: Đại
biểu Quốc hội ( năm đó anh đang là một ông nghị)
dòng 6: Thành
viên Uỷ ban xxx của Quốc hội
Ngoài ra là ba chức danh nữa, tôi không nhớ
xuể nhưng hình như là các loại giải thưởng được trao tặng.
Ban đầu tôi cũng thấy buồn cười,
nhưng sau thì thông cảm.
Hồi ấy anh bạn tôi sau những nỗ lực bền bỉ,
từ công việc chuyên môn được ngắm nghía
để cơ cấu vào giới quan chức.
Lớn lên từ đám học sinh Hà Nội rồi thành
cán bộ nhà nước, chúng tôi đã nếm đủ những đau xót của một bọn người mang tiếng
là người làm nghề sáng tạo trong xã hội mà chỉ công nhân nông dân mới được coi
là giá trị.
-- Vâng chúng tôi đã biết lao động chân tay là giá trị rồi. Nhưng chúng tôi cũng có giá trị của chúng tôi chứ.
-- Không được, anh không được biết hơn mọi người!
Luôn luôn chúng tôi cảm thấy mình có tội vì đã coi trọng việc học.
-- Vâng chúng tôi đã biết lao động chân tay là giá trị rồi. Nhưng chúng tôi cũng có giá trị của chúng tôi chứ.
-- Không được, anh không được biết hơn mọi người!
Luôn luôn chúng tôi cảm thấy mình có tội vì đã coi trọng việc học.
Đó là về tinh thần. Còn vật chất thì sao?
Bao giờ đến lượt được mua xe đạp, bao giờ đến lượt được tăng lương, những việc
đó chờ đã mỏi cổ, nói chi đến việc có được một cái nhà, xoay được một chuyến đi
ngoại quốc?
Không ai tuyên bố chính thức, nhưng tất cả
thực tế hình như đồng thanh rót vào tai mình, chỉ có một cách hết nghèo hết khổ là lọt vào tầm mắt của lãnh đạo.
Trở thành quan chức thì tốt nhất. Nếu
không thì cũng phải có được những chức danh trong nghề, nó là cái dấu hiệu đánh
dấu mình. Dù có phải luồn cúi chạy chọt một chút song vì cuộc sống bản thân và
gia đình, hãy ráng mà giành lấy cho mình những danh vị cần thiết.
Tối mắt tối mũi vì quản lý, các ông phụ
trách có nhớ được ai với ai. May mà họ vẫn buộc phải giữ lấy cái tiếng là tôn
trọng khoa học, là biết lắng nghe chuyên môn. Cách họ thường làm là dựa vào
chức danh mà đối xử. Người có chức tước oai một thì người đứng ra phong tước
cho kẻ khác oai mười, xưa nay ai mà chẳng biết?!
Nên nhớ ngoài quyền lợi vật chất, những
chức danh cũng là điều kiện để người ta làm chuyên môn giỏi.
Có chức danh anh mới dễ xin được kinh
phí cho đề tài của mình. Dễ được tiêu tiền. Dễ được chọn người cộng tác.
Không nói đâu xa, ngay trong cái nghề
văn chương của tôi, chức danh cũng giúp ích nhiều lắm.
Ngay trong chiến tranh, Hội nhà văn vẫn
được sứ quán Pháp ở Hà Nội tặng cho nhiều cuốn sách vừa in ráo mực bên Pháp.
Nhưng sách về thì ông tổng thư ký Nguyễn Đình Thi nói ngay với bà Huệ vợ nhà
văn Bùi Hiển giữ thư viện là cất ngay vào kho, chỉ ai trong Ban thường vụ Hội
mới được đọc.
Không phải ông Thi tùy tiện làm vậy mà đó
là lệnh của trên, mãi ông Tố Hữu, Tổng thư ký Hội nhà văn chỉ chấp hành lệnh trên.
Nói của đáng tội hồi ấy với nhiều hội
viên Hội nhà văn, giá có cho đọc cũng đâu có biết tiếng Pháp mà đọc.
Những những anh em có biết thì hận. Muốn
trau dồi nghề nghiệp – nghĩa là muốn tử
tế hơn -- cũng không được. Xã hội không cần. Tốt đâm ra khó, còn hư thì tha hồ,
khéo xin một chút là trên tha ngay.
Trên đây là câu chuyện của những năm
chiến tranh.
Tôi và các bạn cùng lứa lớn lên vào một
giai đoạn thực dụng hơn. Sách vở thì chúng tôi không thật cần lắm, nhưng nhiều
nhu cầu khác lại xuất hiện. Mà trước tiên là một chỗ để gia đình chui ra chui
vào.
Tôi đã nói là cần thông cảm với anh bạn
C. với tấm cạc chín chức danh của mình. Vì hồi ấy sau khi ghé chân quan trường
đoàn thể , anh đang lo xin đất làm nhà.
Đến đây lại phải kể dài dòng thêm một
chút.
Một là tuy biết trên nguyên tắc trước sau
làm quan sẽ sớm được chia nhà, nhưng trong thực tế không đơn giản ô tô ma tích có ghế là có nhà ngay. Muốn
được miếng ngon miếng sốt, còn phải cạnh tranh chán với các vị quan khác thì
mới được như ý.
Mọi loại quan đều như vậy. Huống chi quan
trong văn nghệ là do dân cử, có khi chỉ ngồi được vài năm.
Vốn tính thực dụng, anh bạn tôi hoàn toàn
hiểu điều đó. Ngồi chưa ấm ghế anh bắt
tay ngay vào việc xin đất. Mà anh làm thật khôn ngoan. Người khác hách dịch
công khai huy động cả cơ quan lo chuyện riêng cho mình. Còn C. thì hoàn toàn
lặng lẽ tự mình làm hết. Lặng lẽ viết công văn. Lặng lẽ đóng dấu. Lặng lẽ đến
các nơi có liên quan.
Chính tấm cạc chín dòng của C mà tôi dẫn
ra ở trên xuất hiện trong thời gian đó. Tôi thầm dự đoán anh bạn đã phải loay
hoay rất nhiều trong việc soạn ra danh sách các chức vụ để không quên một chức
nào.
Đây là tôi nói loại người còn đang hiền
lành, nhân biết cái danh có thể đổi ra tiền thì lợi dụng nó.
Lại còn loại người thứ hai là điên cuồng
săn đuổi danh vị, sau đó mượn danh vị để tiến thân, ngày càng leo mãi lên trong
hệ thống quan chức, dù chỉ là trong phạm vi quan chức chuyên môn. So với họ,
anh C. của tôi còn tử tế chán.
Nhưng cả loại người này nưã cũng không
phải là “ từ trên trời rơi xuống”. Mà họ cũng là sản phẩm của một sự thích ứng—thích
ứng với cách đánh giá người và dùng người của xã hội.
Nhưng đây là vấn đề thuộc về khoa xã hội học quan chức mà tôi chưa có dịp
nghiên cứu.
Trong bài này, trong chừng mực nào đó, tôi
đã mở rộng ra nói về thói háo danh và căn bệnh vĩ cuồng mà người mình thường
mắc, từ xưa trong hoàn cảnh nhược tiểu đã mắc, tới nay trong hoàn cảnh hội nhập
nửa vời với thế giới bệnh lại trầm trọng hơn. Đây là những quan sát bước đầu,
cần sự chia sẻ phản bác của các đồng nghiệp.
Riêng phần về căn bệnh quý hóa này ở giới
trí thức, thì xin bảo đảm là có phần chắc chắn hơn, nó là kinh nghiệm bốn mươi
năm sống trong giới của tôi, nên nhân có bài của Đặng Hữu Phúc, tôi mới mạnh
dạn mang kể. Hai ý chốt lại cuối cùng:
Một là hãy thông cảm với những người trong
cuộc. Không phải người trí thức Việt Nam
Hai là bệnh khó chữa lắm. Vì nó chỉ là một
biểu hiện của tình trạng tha hóa trí thức cần được nghiên cứu trên quy mô rộng
hơn và có tầm khái quát hơn.
26-7-09
-----
(1) Chu Thuấn Thuỷ Ký sự đến Việt Nam
năm 1657 (An Nam cung dịch kỷ sự), Vĩnh Sính dịch và chú thích, Hội
khoa học lịch sử Việt Nam
(2)
Trung tâm nghiên cứu tâm lý dân tộc -- Tâm lý Người Việt nam nhìn từ nhiều góc độ, Nhà xuất bản Thành phố
Hồ Chí Minh,2000, tr.82-87
(3)
Roger Gal Lịch sử giáo dục,
bản dịch Lê Thanh Hoàng Dân-- Trần Hữu Đức. NXB Trẻ-- Sài gòn, 1971
(4)
Dẫn
theo Đại Việt sử ký toàn thư bản của nhà Khoa học xã hội 1983,tập II tr 296
(5) Nguyễn An Ninh Tính chất lưỡng phân, một nét đặc thù của trí thức Việt nam trong lịch sử Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, 1998, số 1
(5) Nguyễn An Ninh Tính chất lưỡng phân, một nét đặc thù của trí thức Việt nam trong lịch sử Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, 1998, số 1
Chú ý xin đừng lầm với Nguyễn An Ninh (1900-1943), nhà hoạt động xã hội
ở đầu thế kỷ XX Có điều thú vị là nhà trí thức lớn Nguyễn An Ninh trước đây
cũng từng nhận xét xứ ta là nơi mà “ chỉ
với một chút xíu khoa học” người ta đã
có thể tự coi mình là nhà thông thái,
tương tự như “với hai xu trong túi, người ta đã trở thành những nhà giàu.” Khi lưu ý tình trạng nhiều người “cảm thấy
thỏa mãn vừa lòng khi chui rúc trong một túp lều”, hình như ông muốn nói rằng
tình trạng thiếu khát vọng và ý chí đã kìm giữ mãi chúng ta trong khung cảnh
lạc hậu.
(6)
Con số
của Nguyễn Văn Tuấn trong bài viết in
trên tạp chí Văn hoá nghệ thuật, 2003 số 3 .
(7) Nxb Văn hóa thông tin, H. 2002
(8) Tâm
lý Người Việt nam nhìn từ nhiều góc độ, Sđd, tr.57
(9) Như chú thích (4), tập I, tr.255
(10) Như tài liệu chú thích (2)
(11) Lịch triều hiến chương loại chí
Bản
của Nxb Sử học,H.1961,tập II ,tr.65