Một người bạn
trẻ vừa mang đến cho tôi cuốn Viết – cô đơn
& sức mạnh của Nguyễn Thị Từ Huy. Trong sách ngoài mấy bài về văn học
nước ngoài nói những chuyện của M. Duras,
A. Robbe - Grilett, R. Barthes… , tôi nhận ra có hai bài liên quan tới văn học
trong nước, một về Chí Phèo của Nam
Cao, và một về Nỗi buồn chiến tranh
của Bảo Ninh.
Lâu nay tôi vẫn
ngán các nhà nghiên cứu đi học nước ngoài về mà không bao giờ viết được một bài cho ra hồn về một tác
giả tác phẩm trong nước – viết cho anh em trong nghề chịu, chứ không phải viết với tâm thế của người từng đi học và nay thì đi dạy về lý luận.
May mà bài viết của Nguyễn Thị Từ Huy không đi theo cái lối ngược đời đó. Từ Huy không có
ý định dùng tác phẩm VN minh họa cho một quan điểm lý luận nào – dù ai cũng
biết chị rất thạo về các loại lý luận văn học Tây phương đang trở thành mốt ở ta. Có vẻ như chị đã quên hết những lý luận đó.
Tôi không đánh giá các bài viết của Từ Huy ở đây. Tôi chỉ muốn nói Từ Huy đã
viết về Nam Cao và Bảo Ninh từ tâm thế của những người đọc thấy tác phẩm
liên quan đến mình, liên quan đến các vấn
đề xã hội mà chúng ta đang sống, và muốn chia sẻ với mọi người.
Người đọc có thể không đồng tình với các kết
luận của Từ Huy. Nhưng các ý kiến của nhà phê bình lại gợi cho người đọc cùng nghĩ
thêm về tác phẩm được nói tới. Trong hoàn cảnh ở ta hiện nay, được như thế cũng
đã quý lắm.
Bằng chứng về những tác động mà cuốn sách của Từ Huy để lại trong tôi: sau khi đọc bài viết của chị về Bảo Ninh, tự nhiên tôi phải trở lại với cuốn Nỗi buồn chiến tranh. Và tôi xin phép mang cái bài về Bảo
Ninh đã viết từ bẩy tám năm trước
ra in lại dưới đây, -- ngoài những bạn
đọc chưa đọc nó bao giờ, biết đâu có người đã đọc rồi nay muốn đọc lại. Mà trước tiên, chính tôi phải đọc lại để nghĩ cách đi tiếp viết tiếp.
Lời đề nghị cuối cùng : tất cả chúng
ta sẽ nhiều lần trở lại với Nỗi buồn
chiến tranh của Bảo Ninh như đã và sẽ trở lại nhiều lần với các thiên
truyện của Nguyễn Huy Thiệp. Tới đây, các nhà phê bình phải có những chuyên
khảo có chất lượng viết về các tác giả đó. Vì họ đã viết nên những trang sách quan trọng bậc nhất
của văn học ta trong giai đoạn lịch sử chúng ta đang sống. Khi đọc, ta thấy có mình ở trong những tác phẩm ấy.
Chiến tranh nhìn qua số phận cá nhân
Có một quy phạm thường xuyên chi phối dòng
tiểu thuyết Việt Nam
Chỗ giống nhau giữa Xung kích của
Nguyễn Đình Thi và Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu chẳng hạn là
cả hai đều bám vào một sự kiện cụ thể (mỗi cuốn sử dụng một chiến dịch “làm
nền”) rồi trong đó, một dàn nhân vật đi về lui tới suy nghĩ. Cái mà người ta
còn lưu lại trong đầu sau khi đọc là một không khí chiến tranh nói chung, còn
vấn đề “con người trong chiến tranh” chỉ là một nhánh phụ. Để hình dung ra con
người, bạn đọc phải đi theo lối đường vòng, và chắp nối người này một chút
người kia một chút.
Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh ngả sang một cách viết
khác. Thực tế là trong cuốn tiểu thuyết này, người ta có dịp bắt gặp toàn bộ
chiến tranh - một cuộc chiến tranh với đủ những địa điểm và những khoảnh khắc
tiêu biểu từ ngày đầu đến ngày cuối (không khí Hà Nội khi thành phố bắt
đầu tiễn con em ra chiến trường; những chặng đường từ hậu phương tới mặt trận;
những ngày sau tết Mậu Thân; giải phóng Sài Gòn…). Song tất cả đều thông qua ý
thức của nhân vật Kiên chứ không phải miêu tả trực tiếp. Tức là ở đây, chiến
tranh chỉ được thể hiện qua một con người, tác phẩm từ đầu đến cuối men theo
những ý nghĩ của nhân vật, dày đặc vui buồn, hối hận, trăn trở, bất lực của anh
ta. Trùm lên tất cả chỉ có một đường dây là từng trải của Kiên, mạch suy nghĩ
của Kiên, và bao quát hơn là số phận của Kiên. Thật khó đẩy tác phẩm vào trong
vòng tay của những khái niệm như “bức tranh toàn cảnh”, hoặc “một thiên sử thi
hoành tráng” mà chúng ta quen nghĩ.
Trong khi mọi sự kiện trước sau bị đảo lộn
về thời gian thì chúng lại tỏ ra rất mạch lạc, nếu xét theo sự phát triển của ý
nghĩ và tình cảm của nhân vật chính. Mỗi sự kiện cụ thể ngoài ý nghĩa tự thân
có thêm một tầng khái quát: này là những lúc vui; này là những lúc chết lặng đi
vì buồn; những lần hoang mang tuyệt vọng (không lần nào giống lần nào); một
phen kinh ngạc vì cách xử sự của người này người kia. Trong suốt cuốn sách,
Kiên như chỉ có một mình. Các nhân vật khác chỉ sống trong ý nghĩ cả Kiên,
trong đó có một số nhân vật chỉ ngẫu nhiên được nêu ra rồi mất hút. Bù lại, tự
thân Kiên đã khá đa dạng. Gần như không có việc nào của lính mà Kiên không trải
qua. Trong anh, chất lính được chưng cất và cô kết lại. Lính nghĩa là không có
quyền lựa chọn số phận của mình. Lính nghĩa là gặp đâu hay đấy ngẫu nhiên thất
thường trôi nổi theo sự đưa đẩy của hoàn cảnh và không bao giờ dám đặt câu hỏi
tại sao mình lại như thế này mà không như thế khác. Lính nhiều khi đồng nghĩa
với vô vọng, bất lực.
Cảm giác của chúng ta về chất lính trong
Kiên còn được củng cố, bởi với anh, cái chết luôn luôn trở lại như một ám ảnh.
Suy nghĩ về cái chết thường trực khi ăn cũng như khi ngủ, khi Kiên đơn độc một
mình, cũng như khi anh vui vầy giữa bạn bè. Với người lính này, cái chết là một
bộ phận của chính cuộc sống.
Một trong những lý do khiến cho nhiều người
kiên trì lối viết “tập thể nhân vật” nói trên: người ta cho rằng làm thế mới có
khả năng xây dựng được những điển hình khác nhau và cái nào cũng cụ thể sinh
động, từ đó gộp cả lại khái quát nên thứ “chân dung nhóm” bao quát các kiểu
dạng con người đương thời. Xét về khía cạnh nghề nghiệp, tuy không tuyên bố,
nhưng dường như Bảo Ninh muốn nói thật
ra một nhà văn không thể biết nhiều như anh ta vẫn tưởng; may ra anh ta chỉ
biết chính mình. Và từng con người mới quan trọng, từng con người chính là “vấn
đề của mọi vấn đề”, kể cả khi người ta sống và nghĩ về chiến tranh.
Cuộc sống dưới dạng hồi ức
Ra khỏi chiến tranh, trong Kiên hàm chứa
một mâu thuẫn thường trực. Một mặt anh chai lì đi. Mặt khác, trong anh, dòng ký
ức về chiến tranh lại cuồn cuộn chảy và những chuyện nhỡn tiền chỉ là đầu mối
để anh nhớ lại chuyện cũ, thúc đẩy con người nhân vật gắng vươn lên để nhận thức về quá khứ. Thành
ra cái vẻ uể oải “chẳng biết dùng đời mình vào chuyện gì” (tr 77 – số trang ghi
theo bản của Nhà Xuất bản Hội nhà văn, 1991) chỉ là bề ngoài. Trong cái dạng
sống riêng của mình, Kiên cực kỳ nhạy cảm và ngầm chứa một khao khát vươn tới
không gì cản nổi.
Sự chai lì thật ra vốn được hình thành dần
trong quãng đời cầm súng của nhân vật. Những năm ấy, Kiên đã cảm thấy, “không
phải là mình đang sống mà như đang bị mắc kẹt trong cõi đời này” (87). Những gì
tốt đẹp trong ý nghĩ và tình cảm sớm bị mất đi. Người ta tự nguyện gác hết suy
nghĩ để hành động. Rồi cái nếp sống bức bối chật hẹp như thế này còn được tô
đậm thêm bằng hàng loạt bất lực thời hậu chiến. Kiên không biết lao vào kiếm
sống và hưởng thụ như mọi người. Cả đến những chuyện riêng tư cũng không biết
lo, có bao nhiêu việc đáng làm thì Kiên lại đã không làm, đến khi cái câu hỏi
khó chịu “đi đâu bây giờ, làm gì bây giờ?” ngày ngày vang lên như một ám ảnh,
thì quả thật là một cách xác nhận về tình trạng bế tắc thực sự.
Thời bình cũng như thời chiến, Kiên đều đơn
độc. Chung quanh anh là những người vừa ra khỏi chiến tranh đã lập tức quên
lãng, lao đầu vào cuộc kiếm sống. Trong con mắt họ, Kiên như một kẻ mộng du.
Nhưng chỉ cần đứng lùi ra xa một chút,
nhìn chặng đường chiến tranh như một phân đoạn lịch sử, chúng ta sẽ thấy ngay
rằng kẻ tỉnh táo không phải là cái đám đông hỗn độn kia, mà chính là Kiên. Đám
đông lao vào kiếm ăn thực ra đang mê muội. Ngược lại người chiến binh sống vất
va vất vưởng và tưởng đời mình như bỏ đi, mới là kẻ sáng suốt.
Nhà văn Pháp J. Cocteau từng viết về mối
quan hệ giữa một thi sĩ với hoàn cảnh: “Ở đây chỉ một mình thi sĩ là người sống
giữa những người chết, và chính trong giờ phút ấy thi sĩ đã làm mồi cho
chính sự chết - nó đang sống hơn là thi sĩ sống.” Tình cảnh của Kiên
cũng có những nét tương tự.
Hồi ức làm nên lý do để sống. Trong lịch sử
văn học nhiều nước, hàng loạt cuốn tiểu thuyết viết về chiến tranh được viết
bởi sự thôi thúc phải nói to lên cái lời đề nghị đơn giản: không được quên
lãng. Một cuốn tiểu thuyết của nhà văn Nga V. Rasputin mang tên Hãy sống và
hãy nhớ (bản dịch tiếng Việt đổi đi một chút, gọi là Sống mà nhớ lấy).
Còn ở Việt Nam
Lạ hóa chính mình lạ hóa hoàn cảnh
Những
ai đã đọc Thời xa vắng, hẳn nhớ cách của Lê Lựu viết về quá khứ trong
đó: quá trình tham gia chiến đấu của Sài không được miêu tả cặn kẽ. Song nhà
văn vẫn làm cho người đọc thấy rõ Sài là một sản phẩm của chiến tranh, chỉ
chiến tranh mới đẻ ra những con người tương tự.
Có
thể nói một đặc trưng của bản thân Sài là thái độ quan liêu. Nghĩa là, Sài cũng
ghi xương khắc cốt rằng mình lớn lên, bắt đầu làm người thực sự từ trong chiến
tranh. Song thực chất nó là thế nào, Sài không để ý. Ngược lại Sài cứ nhơn nhơn
như không, lại còn luôn tự lừa mình rằng chẳng có điều gì mà mình không hiểu,
và rộng hơn tự hào rằng ra khỏi chiến tranh mà bản thân cái phần tốt đẹp trong
con người mình vẫn còn nguyên vẹn.
Niềm tự tin được đẩy lên thành một ảo tưởng
ấy đã làm nên cả đặc trưng của nhân vật trong Thời xa vắng. Thứ tự tin
nông nổi và có vẻ như đáng yêu đó là nguồn gốc của bao thất bại đến với Sài về
sau. Con người rút cục trở thành tù nhân của hoàn cảnh và càng lao đầu vào hành
động tình thế càng trở nên tuyệt vọng.
Bề ngoài Kiên của Bảo Ninh không được như
Sài. Dường như anh không ra khỏi chiến tranh. Mưu cầu hạnh phúc cho bản thân,
anh không biết. Những trò hưởng lạc, anh không màng. Nhưng vẫn có thể nói so
với Sài, Kiên vượt lên một bực ở chỗ toàn bộ sức sống của anh tập trung vào
việc nhận diện chiến tranh. Nghĩ về nó. Ngày đêm ăn ngủ lúc nào cũng có nó.
Muốn khôi phục lại bộ mặt của chiến tranh như nó vốn vậy. Để làm việc đó, anh
sẵn sàng để cho ký ức nổi lên hỗn loạn, với dụng ý rằng sau đó tìm cách kiểm
soát nó, lý giải nó một cách chủ động.
Lúc nào chiến tranh cũng được Kiên nhìn
như thuở ban đầu. Anh đến với nó từ một sự vô tư không thành kiến. Luôn luôn
thú thực rằng mình chưa hiểu. Luôn luôn sợ quên, sợ nhầm. Nghĩa là Kiên đã dọn
lòng một cách thanh thản, đã tạo cho mình khả năng đối diện với một thực tế khó
nhằn và có được ý chí ngoan cường trong việc chinh phục nó chiếm lĩnh nó. Nói
cho đúng ra, khi tự nhủ rằng với cuộc chiến tranh ấy, mình phải viết, thật ra
anh đã bước đầu khách quan hóa nó, tách nó ra khỏi mình, lạ hóa nó để tiêu hóa
nó. Có thể nói Kiên đã tìm thấy một đối tác tốt để đồng hành trên suốt quãng
đường đời còn lại.
Có một sự thực là từ lúc chưa xung vào quân
ngũ đến lúc trở về, quan niệm của Kiên về vị trí và mối quan hệ của mình với
chiến tranh là nhất quán. Một mặt, như Kiên từng xác định, giữa cuộc chiến
tranh to lớn, anh “chẳng là gì cả” mà chỉ là một thứ đinh ốc nhỏ, hoặc như chữ anh dùng “loại con
sâu cái kiến” trong cuộc biến động vĩ đại; và anh bằng lòng với số phận đó. Mặt
khác, hình như ở Kiên luôn luôn có một con người nữa, tách ra bên ngoài để soi
xét mọi chuyện, và đây là khía cạnh tự do bên trong, nó làm nên tầm vóc của
nhân vật. Lúc đã suy nghĩ thì nhân vật không còn bị một ràng buộc nào. Không bị
bắt vít vào những quan niệm thông thường. Không bị ảnh hưởng của những đồng đội
chung quanh. Một cái gì cơ bản hơn, những
nguyên tắc của việc làm người - nếu có thể nói như thế - chi phối anh, len
lỏi trong những suy nghĩ của anh. Những kiến thức mà tuổi trẻ anh đã tiếp nhận
được từ những người thân và bè bạn của
nền giáo dục ở nhà trường thường xuyên trở lại để giúp anh so sánh đối chiếu
với thực tế trước mắt.
Trong cái vẻ ương ương gàn gàn, Kiên
vượt lên trên những người thông thường. Có thể nói trong văn học Việt Nam
Nhận thức như một lẽ sống
Trong
cảm nghĩ của Kiên, chiến trường có lúc có cái không khí rờn rợn của một cuộc
sống không thực. Có những khu vực ở đó, “chim
chỉ bay không kêu, măng nhuốm màu đỏ “, và “rất nhiều hồng ma, một loại cây ưa máu” (các tr.7, 13). Mà đời sống
sau chiến tranh khi được phản ánh vào tâm trí Kiên cũng vậy, nó có cái không
khí “ nửa nhà thương nhà đòn”, như
chữ dùng của tác giả.
Sự
tỉnh táo trong cái nhìn hiện thực của con người này sớm bị thách thức. Thường
xuyên, Kiên cảm thấy mình lạc lõng chơi vơi chẳng biết bấu víu vào đâu.
Như
vậy là Kiên đã thất bại đã đầu hàng, như nhiều nhân vật vô tâm khác? (Có lúc
anh đã tự nhủ: “mình chả trở lại thành người được đâu!”).
Song
đó chỉ là một phía. Trong hoàn cảnh nhiều điều trái ý, khao khát nhận thức của
Kiên – một khao khát chẳng những bao giờ cũng âm ỉ mà nhiều lúc lại còn bừng
sáng lên đột ngột - đã trở thành cái phao để anh bấu víu. Nó mang lại cho anh
lẽ sống. Kiên cảm thấy đời mình không còn ý nghĩa gì khác ngoài việc nghĩ về
chiến tranh và khôi phục lại bộ mặt thực của nó. Các hồi ức của Kiên không dừng
lại ở mức độ cảm giác mà vươn tới trình độ của một nhận thức. Mối quan hệ của
Kiên với chiến tranh được đặc trưng bởi tự ý thức sâu sắc của nhân vật về môi
trường mà mình có mặt. Sống vốn đã là để nhận thức. Với chiến tranh cũng vậy.
Nơi người ta thường cho rằng mỗi con người phải quên mình đi cho hành động,
thực ra lại là mảnh đất tốt cho những suy nghĩ, phản bác, thể nghiệm, kiểm tra,
chấp nhận...
Chỉ
cần có ít kinh nghiệm về tiểu thuyết viết về chiến tranh ở Việt Nam
- Nó mang màu sắc kinh
nghiệm cụ thể, kết quả của một sự tìm tòi cá nhân chứ không phải kinh nghiệm
bày đàn, một thứ chân lý do người ta học đòi nói leo, bị áp đặt và không có
thẩm tra thể nghiệm.
- Nó là cái gì người ta
cố từ chối mà không từ chối nổi, chứ không phải nông nổi bốc đồng, một thứ làm
dáng, ra cái điều suy nghĩ, ý nghĩ vừa
đến trong đầu đã kêu toáng lên dọa mình
dọa người.
- Nó (sự suy nghĩ ấy)
lung linh tồn tại như một cơ thể sống. Trong khi ở nhiều cuốn tiểu thuyết hậu
chiến khác, chiến tranh là đơn giản, chỉ có một nghĩa, dễ hiểu (để rồi dễ quên
dễ chán) thì ở đây, mặc dù đã sống với nó hết lòng, con người lại vẫn như là
chưa hiểu cái gì đã đến với mình trong
những năm tháng không bình thường ấy.
Nhận
thức ở đây đồng nghĩa với khám phá, khám phá không bao giờ ngừng. Trong cái sự
chật vật để đi đến nhận thức, con người như đã ở vào trình độ sống hiện đại,
chứ không phải loại người “cổ lai hy”, hùng hục hành động và chỉ biết giải
thích công việc mình làm theo những công thức có sẵn.
Một đối trọng đầy sức ám ảnh
Bên
cạnh Kiên thì trong tác phẩm, Phương là nhân vật nổi lên hơn hết. Trong cảm
giác chung về nỗi buồn mênh mông và như một thứ không khí phả vào từng trang
tác phẩm, không chỉ có nỗi buồn xé lòng của Kiên mà còn có nỗi buồn dai dẳng,
nỗi cay đắng nằm tận đáy lòng của Phương. Khi Kiên đi sâu vào nhận thức để giải
mã cuộc đời, cái đối tượng có sức ám ảnh với nhân vật không chỉ là chiến tranh
mà còn là Phương nữa.
Trong
các bài hát lẫn trong thơ ca Việt Nam đương đại, người phụ nữ những năm chiến tranh
thường được hiện ra như những cô gái nhanh nhảu tháo vát, nếu không đi thanh
niên xung phong hoặc làm giao liên đưa bộ đội vào chiến trường thì đó cũng là
người con gái ở lại hậu phương chung thủy đảm đang, thay thế chồng con cha anh
trong những công việc đàn ông thường làm. Họ hết sức năng động trong phạm vi
những việc cụ thể, nhưng lại đơn giản sơ lược trong đời sống tinh thần, và
thường thiên về những giọt nước mắt sùi sụt, để rồi sau đó lại đột ngột cứng
cỏi một cách kỳ lạ đến mức khó hiểu, nếu không nói là giả tạo. Có thể bảo đó là
nét đặc biệt của người Việt nói chung, song ở phụ nữ, người ta nhận ra những
biểu hiện lý tưởng.
Trong
Nỗi buồn chiến tranh, Phương trước
tiên vượt lên mẫu người con gái thông thường đó để trở nên một ngoại lệ. Hãy bắt đầu bằng hình ảnh Phương trước
ngày tiếng súng bắt đầu nổ. Đó không phải chỉ là hình ảnh của hòa bình hạnh
phúc mà ngay từ lúc ấy, Phương đã là con người của một nhận thức mới. Trong khi
Kiên tính chuyện ra đi, lao vào hành động, thì Phương lại có cái nôn nao khó
tả, nó là nỗi dự cảm trước một điều lớn lao đang xảy tới. Toàn bộ sự nhạy cảm
của Phương được huy động khiến cho người ta cảm thấy Phương như vượt hẳn lên so
với người bạn trai cùng tuổi. Phương nói ra những điều lớn lao một cách trực
tiếp như là lịch sử đã ứng vào miệng cô. Buổi tối bên bờ biển (trong đợt Phương
với Kiên đi nghỉ) có cái không khí huyền bí của một thời điểm mặc khải, khi con người chợt nhận ra điều bí mật. Từ
lúc chưa ai cảm thấy, thì hình như Phương đã cảm thấy chiến tranh tới gần. Và
nhất là những gì Phương phản ứng trước cái thực tại sắp tới đó thì thật bất ngờ
mà suy cho cùng lại thấy rất có lý. Ngay từ lúc này người ta đã thấy Phương sâu
sắc hơn Kiên. Phương không chỉ sống với cuộc đời trước mắt mà còn sống với
những ký ức từ thuở người Việt viết nên Chinh phụ ngâm và ru con bằng
những câu ca dao “Con cò lặn lội bờ sông – Gánh gạo đưa chồng tiếng
khóc nỉ non”.
Nếu
sự chừng mực trong tiếp nhận chiến tranh ngay từ khi tiếng súng chưa nổ khiến
Phương có cái vẻ tiên cảm đến mức lạc lõng so với con người đương thời, thì cái
cách Phương hiểu về thời đại của mình càng sâu sắc lạ thường, một cách hiểu mới
mẻ đến mức người ta phải nghi ngờ. Nói chung trong cách xử sự, Phương là con
người vượt ra ngoài thông lệ. Đoạn tác giả để cho Phương cảm thấy gần với cha
Kiên hơn là Kiên, Phương đứng bên cha Kiên trong cái lần ông họa sĩ này đốt
tranh… bị một số người cho là giả tạo. Nhưng lô-gich của Phương là vậy. Phương
và cha Kiên tự nhận là những kẻ lạc thời và lạc loài, song sự thật, họ là tinh
hoa của thời đại họ, là những con người của nhân văn nhân đạo, của vĩnh cửu.
Ngay
từ đầu, với trình độ hiểu biết của mình, Phương dường như đứng ngoài không gian
thời gian. Từ chỗ đứng đó Phương tìm ra nguồn sức mạnh tinh thần để hòa hợp với
xã hội. Kiểu nghĩ trí tuệ một cách bản năng như thế giúp Phương không
cứng nhắc trước cuộc đời. Việc Phương tự biến đổi theo hoàn cảnh mà chúng ta
thấy về sau như có thêm bảo đảm rằng con người tưởng như ngoại lệ này vẫn là
trường hợp bình thường. Trong Phương có cái phần mà nhiều người khác có, nhưng
lại lảng tránh.
Thích ứng để tồn tại
Trong
những lần bàn về cuốn sách của Bảo Ninh, một số người có nhắc tới nền văn học
xô - viết viết về chiến tranh, và những bộ phim làm theo cảm hứng của những tác
phẩm tinh hoa trong nền văn học đó, kiểu như Khi đàn sếu bay qua
hoặc Bài ca người lính. Trong những tác phẩm ấy, các nhân vật nữ hiện
lên như những con người sẵn lòng để người yêu ra đi, nhưng trong lòng xiết bao
đau đớn. Rồi ngay trong lòng hậu phương bản thân họ cũng bị vùi dập. Tình cảnh
đáng thương xảy ra theo nghĩa con người trở nên suy đồi mặc dầu họ không muốn.
Họ quay ra rượu chè chơi bời, tức chìm dần vào những lầm lạc. Yếu đuối tầm
thường tồn tại trong họ ngay bên cạnh cái cao đẹp, cái sang trọng. Song không
phải vì thế mà họ đáng trách: họ chỉ là nạn nhân của cuộc chiến.
Phương
trong Nỗi buồn chiến tranh có những nét gần với các nhân vật người Nga
nói trên.
Ở
Phương không có cái kiêu ngạo đầy ảo tưởng “ví đây đổi phận làm trai được -
thì sự anh hùng há bấy nhiêu” (thơ Hồ Xuân Hương).
Phương
cũng không phải mẫu người con gái cam chịu hoặc gồng mình hy sinh, lấy sự đau
khổ làm số phận.
Thế
thì đâu là nhân tố Việt Nam
Đó
là sự thích ứng.
Qua
miệng bà mẹ của Phương, tác giả sớm nhận xét ở Phương có xu thế vươn tới
sự hoàn hảo và mơ ước nhập thân vào cuộc sống (tr 238). Chỉ cần có chút
kinh nghiệm trường đời, người ta sẽ hiểu ngay là thật vô phúc cho người đàn bà
Việt Nam nào hội trong mình cùng một lúc cả hai phẩm chất trái ngược đó. Bởi sự
sống ở đây bao giờ cũng mang trong mình nó sự vô thường, sự dang dở. Muốn hoàn
thiện thì người ta trước sau không tránh khỏi gãy nát, sụp đổ.
Cũng
may mà ở Phương, sự nhạy cảm vẫn mạnh hơn, và cô biết từ bỏ cái ao ước ban đầu
kia để giữ lấy cho mình phẩm chất thứ hai.
Sự
thích ứng đến với cô một cách tự nhiên. Thích ứng như sự phá bỏ nguyên tắc bất
chấp mọi điều kiện. Thích ứng cao hơn tự do, cao hơn lòng tự trọng. Thích ứng với
nghĩa có thể đầu hàng, có thể giả tạo, có thể từ bỏ chính mình, miễn sao được
sống.
Có
lẽ phải nói tới những gì lưu truyền trong máu huyết thì mới giải
thích được sự thích ứng của
Phương, một sự thích ứng ấy không
chỉ nhanh nhạy mà còn bền chắc và trở thành yếu tố chủ yếu làm nên sự sống của
nhân vật .
Đầu
tiên là sự thích ứng với những đổi thay không kiểm soát nổi mà chiến tranh mang lại. Bước ngoặt này xảy ra ở
chỗ nhà ga Thanh Hóa. Phương theo tiễn Kiên. Lúc ấy cả hai từ Hà Nội vào và đã
trải qua một hành trình kinh khủng. Giờ họ rơi tõm vào cái ga bị ném bom. Trong
lúc lạc Kiên, Phương bị rơi vào tay một
thằng đểu. (Đây là một thứ tình thế phổ biến, chiến tranh ở đâu cũng có,
tuy rằng lại ít khi được nói tới trong các tiểu thuyết Việt Nam
So
với những xô đẩy mà Kiên phải chịu thì sự mất mát của Phương là lớn hơn nhiều.
Nhưng
chúng ta hãy xem họ phản ứng như thế nào?
Sau
cơn lê lết đau đớn ê chề, Phương nhanh chóng hồi phục.Trong con mắt người bạn
trai, cô vẫn cứ lộng lẫy “mềm mại, mịn màng”, tóm lại là tuyệt mỹ (tr 269).
Nhưng
với Kiên, sự thích ứng của Phương là cả một tội lỗi. Phương của anh đã mang cái
tội phản bội, cái tội đầu hàng, “quỳ gối trước cái số phận mới mẻ” (tr 264) và
chàng thanh niên không bao giờ tha lỗi cho cô gái về cái tội để cho kẻ khác xúc
phạm tới cái tuyết sạch giá trong mà lại quên ngay được, và trở về với đời sống
bình thường dễ dàng như vậy.
Trong
khi Kiên đau đớn, Kiên bực tức, Kiên muốn người bạn gái phải tự xỉ vả, tự xử
tội mình, phải muốn chết đi vì xấu hổ, thì ngược trở lại, Phương coi tai họa
như một cái gì tự nhiên phải đến và không hề có mặc cảm phạm tội. Cô không bị
ràng buộc vào những quan niệm cổ lỗ như phần lớn con người đương thời. Với cô,
chung thủy hay phản bội lúc này chẳng có ý nghĩa gì cả.
Một
lý do huyền bí nào đó đã mách bảo nhà văn lấy đoạn này làm cao trào của truyện
và đưa nó vào phần kết, xem nó như cái chìa khóa để hiểu toàn bộ tâm lý nhân
vật. Đây là thời điểm đánh dấu sự vượt cao của Phương so với Kiên, không phải
chỉ trong ý nghĩ mà còn trong hành động. Từ đây, Phương như trở thành một con người khác. Phương như vừa tự phát
hiện ra một cái gì rất mạnh của mình mà trước đây, mình không thấy hết, và một
người như Kiên càng không thấy hết.
Nhớ và quên đều có lý
Sau
khi đã có sự thích ứng thứ nhất – thích ứng với chiến tranh – thì sự thích ứng
thứ hai ở Phương - thích ứng với hoàn cảnh hậu chiến – sẽ đến một cách tự
nhiên, mặc dầu nó xảy ra một thời gian dài và diễn biến với nhiều cung bậc hơn.
Một
điều đối lập ai cũng thấy khi so sánh Phương và Kiên sau chiến tranh: trong khi
Kiên đào bới vào ký ức và tin tưởng ở sứ mệnh người tiên tri của quá khứ mà
mình tự nguyện đảm nhận thì Phương gần như có thái độ ngược lại.
Sơ
đồ suy nghĩ của Kiên bao gồm mấy bước. Ra đi trong náo nức; khi nhập cuộc sớm
thất vọng và bắt đầu cảm thấy cần tìm hiểu sự thực về chiến tranh; đến thời hòa
bình, cái định hướng suy nghĩ này của anh càng trở nên rõ rệt. Trong thâm tâm,
Kiên mang máng cảm thấy rằng đẻ mình chìm vào mạch nghĩ như vậy là có lỗi. Giá
kể có thể giống như mọi người, buông mình trong lười biếng, lẫn mình đi giữa
đám đông, thỏa thiệp với chung quanh thì thật tiện. Nhưng bản chất con người
buộc Kiên phải làm khác. Có một cái còn quan trọng hơn sự chung sống hòa hợp
với mọi người chung quanh, thậm chí cao hơn hạnh phúc theo nghĩa thông thường,
đó là tìm ra sự thực đời sống. Tính chất nhất thiết của quá trình nhận thức
khiến cho Kiên có cái chất mà các nhà nghiên cứu về nhân vật trong tiểu thuyết
thường nhấn mạnh: sẵn sàng chống lại hoàn cảnh; đi đến cùng trên con đường đã
chọn.
Theo
cách hiểu thông thường, thì rượu chỉ làm cho người ta say sưa quên lãng. Đằng
này Kiên lúc nào cũng khát rượu, vậy mà anh rất tỉnh, càng rượu càng tỉnh, rượu
giúp anh sáng suốt tập trung sức lực vào công việc. “Chỉ có người nào biết bỏ qua những cái lặt vặt thì mới nhận ra được cái
chủ yếu của đời sống” — cái nghịch lý ấy ở đây lại được ứng nghiệm.
Nhìn
vào những cuộc phiêu lưu trong văn học phương
Tây thế kỷ XX, M. Alberes bảo rằng nay là lúc người ta không đòi hỏi nghệ
thuật phải đi vào khám phá ý nghĩa bí mật của sự vật mà nó, nghệ thuật, chỉ được dùng như một phương
tiện giúp con người tự vấn và thách đố lại mọi ảo tưởng cũng như sự lừa dối.
Kiên sẽ phải viết tiểu thuyết là vì như thế.
Còn
Phương. Khi nói thẳng khi quanh co, song bao giờ Phương cũng kiên trì một thái
độ: mọi chuyện hôm qua không thể giải thích; và cách tốt nhất để sống là hãy
quên hết chuyện cũ. Cuối cùng, giống như một kết cục tất yếu, Phương đã bỏ đi
trong sự nhớ tiếc khôn nguôi của Kiên. Đi như là một sự lãng quên tuyệt đối.
Chúng
ta nên hiểu sự kiện này như thế nào? Trước hết, với Phương đây là bước đi hợp
với logic. Nếu Kiên là con người của tình thế trước mắt thì Phương là con người
của một cuộc đời dài rộng hơn. Kiên là cái duy lý mà chúng ta vốn thiếu trong
khi Phương là cái duy cảm mà người Việt có thừa. Kiên đầy hào hứng trong việc
miên man sống với ký ức vì thật ra Kiên vẫn là mình, vẫn giữ được mình trong
chiến tranh. Còn Phương, sau cái bề ngoài nhởn nhơ và cái vẻ đẹp nguyên vẹn
kia, thật ra cái cô Phương “bậc thày thích ứng” kia đã không còn là mình nữa.
Xét ở một phương diện nào đó, nhờ thích ứng mà Phương vẫn tồn tại, nhưng xét
trên một phương diện khác, con người Phương hôm qua không còn dấu vết gì nữa,
Phương đã thất bại.
Bề ngoài là một tính cách lạc lõng so với số
đông, song Phương là tập đại thành của tính cách cố hữu mà người Việt nào cũng
mang sẵn trong máu.
Song hành như những thách thức
Chỉ cần đứng tách ra một chút để chiêm nghiệm
đời sống tinh thần của xã hội những năm chiến tranh, thì người ta phải nhận là
qua việc dựng lại diễn biến của nhân vật Phương, Nỗi buồn chiến tranh
có thêm một tầng ý nghĩa mới.
Phương
với tác giả không phải chỉ là chỉ một cách để ca ngợi vẻ đẹp của người phụ nữ
như nhiều cây bút phê bình đã viết.
Nhìn
lại, trong cả cuốn tiểu thuyết, ta thấy hình ảnh Phương làm nên một cái nền
vững chãi cho Kiên. Bên cạnh Kiên, Phương là một kẻ đồng hành để so sánh. Một
kẻ đối thoại quyến rũ. Và một cách nhìn đời khác, một thách thức.
Lúc gần gũi và thông cảm với nhau, Phương là
cái phần cao đẹp mà Kiên không vươn tới. Lúc bị cuộc đời hành hạ, Phương là kẻ
biết mau mắn chấp nhận để tồn tại, có cách nghĩ thực tế hơn hẳn so với nỗi đau
đớn khôn nguôi của Kiên.
Với
việc bỏ đi xa để lại cho Kiên niềm nuối tiếc, Phương trở thành tượng trưng cho
cuộc đời gần gũi đấy mà bí ẩn đấy, cái cuộc đời vừa tẻ nhạt chán chường vừa đầy sức quyến rũ mà
trong một phút xuất thần, Lưu Quang Vũ đã kêu lên như một lời thú nhận:
Có
ai nói cho lòng ta hiểu nổi
Về
cuộc đời ghê gớm ta yêu
Tình thế Phương thời hậu chiến không được
nói nhiều, song cái lý riêng của tình thế đó thì đã rõ. Nhân vật tồn tại như một
biểu hiện của cái mệt mỏi buông xuôi thấm vào đám đông sau chiến tranh. Sau
những năm tháng bất thường, nó xoay con người đến nát tươm, nó làm cho con
người trở thành méo mó kỳ dị…, người ta vẫn muốn sớm quay về cuộc đời bình
thường. Nhất là sau một cuộc chiến quá sức, biết mình không thể hoàn lương trở
lại, người ta muốn tạm đắp điếm cho xong, muốn tìm một sự bình yên cần kíp cho
cuộc sống trước mắt, dù biết là nó giả tạo. Theo mạch thời gian, thấy càng về
sau Phương càng mất hình mất dạng, càng như tan biến đi, trong khi đó Kiên càng
kiên trì hơn với những câu hỏi ám ảnh, càng trở thành chính mình.
Phương là sự bình ổn với bất cứ giá nào, bình
ổn để nhắm mắt sống cho qua cái hiện sinh ngoài tầm kiểm soát; ngược lại Kiên – trong hành động nhận thức của mình -
lại nổi bật lên như là yếu tố hư vô mà thách thức và do đó thúc đẩy cuộc đời đi
tới.
Việc miêu tả quá trình song hành giữa hai
nhân vật có sự bổ sung cho nhau như Phương và Kiên khiến cho hình ảnh con người
trong Nỗi buồn chiến tranh như được gợi mở với nhiều chiều kích rộng
rãi. Trong khi ghi nhận hai nhân tố có thực trong đời sống, đồng thời tác phẩm
còn tồn tại như lời mời gọi cuộc đối thoại mà lẽ ra xã hội hậu chiến nên đón
nhận. Dù những đề xuất ấy không được chính thức hưởng ứng, song trong đời sống
tinh thần của xã hội Việt Nam hậu chiến, các nhân vật như Kiên như Phương vẫn
đã hiện diện với đời, và đấy là cái làm nên lý do trường tồn của tác phẩm.
Không mấy khi, nhà văn Việt Nam
2006 -07
In lần đầu trên mạng talawas.org 22-11-2007
Đã in
lại trong Vương Trí Nhàn – Phê bình &
tiểu luận 2009