TÌNH
HÌNH TIẾP NHẬN TRƯỚC 1975 : Sài Gòn (thủ phủ của miền Nam Việt Nam trước
ngày Việt Nam thống nhất) là một thành phố có đông Hoa Kiều. Giữa Sài Gòn với
Hồng Kông lúc đó đã có sự thông thương rộng rãi bao gồm đủ loại hàng hoá cả vật chất lẫn tinh thần: Sự xuất hiện ồ ạt các loại sách
chưởng với các tác giả như Cổ Long, Ngoạ Long Sinh, Nghê Khuông, Nhược Minh,
Nam Kim Thạch, Điền Ca, Độc Cô Hồng ở Hồng Kông vốn lây lan rất nhanh
khắp các thành phố Hoa Kiều ở Đông Nam Á thì đến Sài Gòn cũng
được đón nhận một cách hào hứng (Chẳng hạn
trên 10 bộ sách chưởng của Cổ Long đã
được xuất bản ).
Chính trong hoàn cảnh ấy mà nhiều tác
phẩm của Kim Dung vừa được in trên các tờ Minh báo mấy
năm 1964 1965 liền được giới thiệu ngay với bạn đọc Việt Nam. Sau khi in theo kiểu feuilleton
trên báo (báo chí in ở Hồng Kông có khi ra buổi sớm thì buổi trưa đã có mặt ở
Sài Gòn), chúng
lại được in thành sách bày bán rộng rãi
và trở thành mặt hàng phổ biến để
mang ra cho thuê (nhờ thế mà có thể đến với các tầng lớp bạn đọc nghèo sống
trong các hang cùng ngõ hẻm).
Theo thống kê sơ bộ của chúng tôi, cho đến
trước 1975, trong khi các tác giả khác chỉ được dịch khoảng năm sáu bộ thì số
sách đứng tên Kim Dung đã có tới 33 bộ, và được in đi in lại nhiều
lần hơn, có đông bạn đọc hơn. Trong số này có một số là hàng giả, chỉ về sau mới kiểm tra được. Chúng tôi ghi
lại con số 33 bộ chỉ cốt để ghi nhận sự nổi tiếng của Kim Dung. Một trong những
dấu hiệu dễ thấy chứng tỏ một tác giả được đọc nhiều là trên thị trường có những cuốn sách nhại, phỏng theo tác giả đó. Kim Dung là một thương hiệu có
giá ngay từ lúc ấy.
TỪ 1975 TỚI 1998 : Sau khi Việt Nam được
thống nhất trong khoảng hơn hai chục năm việc xuất bản sách chưởng Kim Dung tạm
thời đứt đoạn, chẳng những thế nhà văn này còn bị phê phán coi như một ngòi bút
chỉ biết khai thác nhu cầu hưởng thụ
thấp kém, thậm chí được gọi là “ phục vụ
cho mục đích kiếm tiền trên cơ sở khai thác những tâm lý bệnh hoạn “
.Cần chú ý là trong giai đoạn này từ
Kafka, Freud tới Sartre, Camus.... đều bị lên án không được
phép phổ biến, cho nên trường hợp của Kim Dung nói ở đây cũng không có gì là
lạ.
BƯỚC NGOẶT TỪ 2-1998
Tuy vậy, có một thực tế là cho tới đầu những
năm 90, trong xã hội, sách chưởng vẫn được một số bạn đọc tìm đọc. Họ truyền
tay nhau những bản in cũ nhiều khi đã rách.
Thời gian
này có một vài sự kiện đáng nói
tới: đó là năm 1978, Đài Loan rút lệnh cấm tác phẩm Kim Dung, và nhất là từ
1985, tiểu thuyết Kim Dung bắt đầu được
đọc trên phạm vi cả nước Trung quốc.
Những cách nhìn nhận Kim Dung của các nhà
văn nhà nghiên cứu Trung quốc ở Bắc Kinh Thượng Hải (chẳng hạn quan niệm của
giáo sư đại học Bắc Kinh Nghiêm Gia Viêm) càng làm cho người ta phải nghĩ lại
về Kim Dung.
Sau một vài bài viết nhắc nhở tới truyện
chưởng của Kim Dung in trên một số tạp chí có tính cách phổ thông như tờ Kiến thức ngày nay khoảng giữa
những năm 90, tới đầu 1998, một sự kiện đặc biệt xảy ra: tạp chí Văn học
nước ngoài, một cơ quan báo chí thuộc Hội nhà văn Việt Nam, ra một số đặc
biệt về Kim Dung, trong đó bao gồm hai nội dung chính một là thiên truyện Tuyết sơn phi hồ (qua bản dịch của ba dịch giả trong số
này có
một giáo sư chuyên về văn học cổ
Việt Nam và văn học Trung quốc là Phạm Tú Châu) và hai là một số bài viết của một số nhà nghiên cứu phê
bình khẳng định giá trị chân chính của truyện chưởng Kim Dung. Từ đó trở đi, cánh cửa đối với Kim Dung được
mở trở lại và hàng loạt bộ chưởng của Kim Dung
được bày bán rộng rãi.
MẤY NHẬN XÉT SƠ BỘ
VỀ SỰ “ TÁI XUẤT GIANG HỒ “
VỀ SỰ “ TÁI XUẤT GIANG HỒ “
CỦA KIM DUNG Ở VIỆT NAM
a) Tác phẩm Kim Dung in lại được sự đón nhận của nhiều
loại độc giả. Có cả lớp bạn đọc già lẫn
đám thanh niên mới lớn. Lớp già ở các thành thị miền nam cũ đọc lại như một mảng
hồi ức đời mình. Lớp trẻ bấy lâu được nghe nói tới nhiều, nay mới có sách để
đọc. Sau 1975 người Việt sang định cư ở nước ngoài đông đảo hơn bao giờ hết (theo
một con số thống kê sơ bộ là khoảng 2 triệu) trong số này cũng có nhiều người
đọc lại Kim Dung, do đó một số bản dịch in ở VN đã được đưa sang bán ở Mỹ, Pháp v..v...
b) Như trên đã nói
lúc đầu chưởng Kim Dung đến với VN với
tư cách một thứ hàng chợ, mì ăn liền. Để đáp ứng nhu cầu thị trường, người dịch
làm vội, có những chỗ khó bỏ không dịch.
Trong khi đó từ thời điểm bùng nổ Kim Dung lần thứ nhất tới nay, khoảng cách
đã được trên 30 năm gần 40 năm,chính tác giả cũng đã có dịp
sửa chữa lại tác phẩm của mình. Thế là
việc dịch lại được đặt ra như một nhu cầu tự nhiên. Và đây cũng
là một dấu hiệu chứng tỏ sự tiếp nhận Kim Dung hôm nay là hết sức nghiêm
túc, tuy rằng đến nay vẫn chưa xuất hiện một dịch giả nào được coi là dịch hay
dịch đúng Kim Dung hơn cả.
c) Ngay từ trước 1975, lẻ tẻ đã thấy xuất hiện một số bài báo một số cuốn sách biên khảo viết
riêng về Kim Dung mà đáng kể nhất là hai
cuốn Vô Kỵ giữa chúng ta của Đỗ Long Vân
và Những băn khoăn của Kim Dung của Nguyễn Mộng Giác. Ngày nay số lượng sách viết
về Kim Dung khá nhiều, theo sự tìm hiểu
của chúng tôi thì không có một nhà văn nước ngoài nào vào Việt Nam ( kể cả những đại tác gia như
Tolstoi, Balzac, Lỗ Tấn, Tagor v. v..) lại trở thành đầu đề cho người ta bàn
cãi và có nhiều cuốn sách nói tới đến như vậy .
Về nguồn sách, có cuốn do các tác
giả VN viết có cuốn dịch các tài liệu của Trung Hoa lục địa, Đài Loan, Hồng Công.
Về nội
dung, có thể chia làm mấy loại : 1/ Trước tiên là những cuốn có tính cách bổ trợ tài liệu giúp cho bạn đọc
làm quen tiểu sử và quá trình sáng tác của tác giả hoặc thông báo quá trình tiếp nhận Kim Dung ở
các nước khác. 2/ Thứ nữa là những cuốn
phát biểu cảm tưởng trong khi thưởng thức và giúp người khác thưởng thức Kim
Dung. Đây là một truyền thống có từ trước 1975 ( trường hợp cuốn Vô kỵ giữa
chúng ta ) và nay lại được tiếp tục
(một tên sách in năm 1999 mang
tên Kim Dung trong đời tôi ) 3/
Lại có những cuốn tuy chưa lý giải sâu sắc nhưng phần nào đã đặt ra
được những vấn đề lớn như Chủ nghĩa
nhân đạo trong tác phẩm của Kim Dung (2001)
NHỮNG TÁC ĐỘNG TỚI XÃ HỘI
Sau khi phác hoạ tình hình dịch và nghiên
cứu Kim Dung như trên, chúng tôi muốn
thử trả lời câu hỏi: tại sao có tình
hình đó? Kim Dung đã đáp ứng được nhu
cầu nào của bạn đọc và của xã hội VN nói
chung ?
Giả sử ai đó bắt tay làm một cuộc phỏng vấn sơ bộ nhiều bạn đọc và
cả các nhà văn với câu hỏi lý do khiến họ tìm đọc Kim Dung thì câu trả lời đại
khái vẫn chỉ là : Vì tò mò. Vì cần giải trí. Đây là một lý do chính đáng. Từ sau 1985, với việc nhà nước triển khai phương hướng đổi mới ( có phần
nào tương tự như cải cách mở cửa ở Trung
quốc ) trong đời sống tinh thần bắt đầu
thấy việc bùng nổ các loại phim kinh dị, sách bestseller dịch từ các nước Anh Mỹ. Riêng tính từ ảnh
hưởng từ văn hoá Trung Hoa thì người ta phải kể tới đủ loại phim truyền hình
mang tính cách dã sử hoặc các tiểu thuyết tình cảm của Quỳnh Dao. Việc phổ biến Kim Dung diễn ra đồng thời với
các hoạt động đó.
Thế nhưng
đó chỉ là lý do bề ngoài. Thử làm một sự so sánh : Trước khi Kim Dung
xuất hiện đã có một loại kiếm hiệp viết phỏng theo dã sử, đó là các bộ Giao
Trì hiệp nữ, Bồng lai hiệp khách mà
tác giả là Lý Ngọc Hưng, một Hoa Kiều từng sống ở Hà Nội. Nhưng sách của tác
giả này mãi mãi bị xem là sách hạng ba
hạng tư, người ta không coi truyện kiếm
hiệp là văn chương (và đấy là một sự đánh
giá chính xác, chẳng có gì cần phải tính lại ). Còn truyện chưởng của Kim Dung
như trên đã nói từ chỗ bị coi thường coi
như loại sách đọc để mua vui chuyển dần tới chỗ được coi trọng được bàn luận một cách nghiêm chỉnh. Theo ý
chúng tôi, đằng sau hiện tượng tạm gọi là bùng nổ ở đây, còn những nguyên nhân sâu xa hơn.
Trước tiên phải ghi nhận trong tác phẩm của Kim Dung thấm nhuần một một quan niệm về về thế
giới và nhân sinh độc đáo sâu sắc và điều quan trọng nhất, đó là một quan niệm
gần gũi với kiểu tư duy của con người
hiện đại.
Chúng tôi không có ý định trình bày lại nội dung của triết lý đó , tuy nhiên một số khía cạnh
chính có thể tạm thời ghi nhận như sau
:
--- Thế giới mà
chúng ta sống không phải trong thế ổn định
tĩnh tại theo nghĩa cổ điển mà thường xuyên hiện ra như một cái gì xao động bất thường. Tính bất định mà các nhà vật lý lượng tử đầu thế
kỷ XX phát hiện khi nghiên cứu thế giới vi mô cũng là đặc tính của tồn tại nói
chung.
-- Đó là một
thế giới nhiều trọng tâm, đa cực, đa dạng
và đầy tính chất nghịch lý, đầy những hiện tượng tạm gọi là kỳ quái, kỳ
dị, không bình thường.
--- Các quy luật
chi phối sự vận động của thế giới cũng đã thay đổi. Thay cho một thứ tất định luận cứng nhắc là những quy luật xác xuất thống
kê. Một nguyên nhân có thể dẫn đến nhiều kết quả và có khi hàng loạt nguyên
nhân khác nhau cùng dẫn đến kết quả giống nhau.
--- Trong thế giới đó phải trái chính tà không rạch
ròi phân minh mà lẫn lộn rất khó phân biệt. Con người vật vã đi tìm chân lý và lúc mà họ tới đích cũng là lúc họ nhận ra
rằng còn lâu họ mới nắm được chân lý thực sự.
.....
Không phải
ngay từ đầu những tư tưởng này đã được nhận thức đầy đủ.
Tại sao từ 1985 về trước, khi phê phán Kim Dung, các nhà nghiên cứu ở Việt Nam cho rằng truyện
chưởng mang nhiều yếu tố tư tưởng không thích hợp? Lý do thật đơn giản: lúc đó, xã hội chưa có
nhu cầu đổi mới nên những yếu tố tiềm ẩn
trong Kim Dung không được phát hiện hoặc chỉ phát hiện để mà phê phán. Ngược lại tình hình từ sau
1985 có nhiều đổi khác. Quá trình đổi mới ấy
không chỉ diễn ra trên lĩnh vực
kinh tế mà trong chừng mực nhất
định còn trên lĩnh vực tư duy.Từ
một tư duy có phần cổ điển, cứng
nhắc, phản ánh một quan niệm tĩnh tại về
thế giới, con người Việt Nam xã hội Việt
Nam chuyển dần sang một tư duy mềm mại hơn năng động hơn
để thích ứng hơn với thế giới. Có thể
là trên phương diện lý tính, người ta chưa thật hiểu mình, chưa biết gọi ra chính xác những thay đổi đã
đến trong kiểu tư duy của mình. Nhưng bằng trực giác, bằng vô thức, người ta đã
cảm thấy như thế, bởi vậy người ta dễ dàng nhận ra kiểu tư duy mới ẩn chứa
trong các tác phẩm văn chương, thậm chí người ta muốn tìm thấy ở những tác phẩm
văn chương đó một sự hỗ trợ. Kim Dung là
một trong những tác giả như thế.
Lấy một ví dụ : mặc dầu võ lâm
mà Kim Dung mô tả gồm nhiều môn
phái và mọi nhân vật của ông luôn luôn bị ám ảnh bởi sự phân biệt chính tà song họ ( nhất là các
nhân vật chính ) thường trải qua rất nhiều môn phái khác nhau để rồi thấy rằng
chẳng có môn phái nào thực sự đáng theo cả. Trường hợp Hoàng Dược Sư trong Xạ điêu anh hùng
truyện khá tiêu biểu. Ông ta chấp
nhận người ta gọi mình là Đông Tà bởi
nghĩ rằng “ Cứ nhận là tà sau này được chính là hay. Chứ tự coi là chính mà sau
tà thì mới đáng xấu hổ “. Trong hành động ông ta có một quan niệm thực dụng “Trộm
cũng được, cướp giật cũng chẳng sao miễn đừng sát hại nhân mạng hoặc tham lam
là được. Cướp giật một miếng để cứu sống sinh mạng con người không phải là hành động tàn bạo.” Những nhân
vật như Hoàng Dược Sư ở đây rõ ràng là có chất hiện đại trong suy nghĩ, do đó
có sức hấp dẫn riêng với bạn đọc
bình thường ở Việt Nam hôm nay.
Các nhân vật ấy đã nói hộ họ những điều
mà họ lờ mờ cảm thấy. Đã gợi trúng những điều họ nghĩ. Đã hiện thực hoá cái mô hình mà họ muốn noi theo. Đọc Kim Dung chính là
một cách để bạn đọc tự tin hơn. Nói cho
to tát ra, tức là những tác phẩm tưởng
như chỉ để giải trí kia đã góp phần giải phóng tư tưởng cho họ.
Cố nhiên quá
trình chuyển biến tư tưởng ở bạn đọc Việt Nam hôm nay vốn phức tạp, và bị tác động bởi nhiều nhân tố chủ quan cũng như khách quan. Song so với những tác phẩm lớn của triết học và văn học phương Tây hiện
đại, thì truyện chưởng của Kim Dung lại
có phần gần gũi, sự tiếp nhận không đặt ra
những yêu cầu qúa cao, mới
đầu đọc chỉ thấy vui vui, và chỉ dần dần
cái mà chúng tôi gọi là tư duy mới nói trên mới thấm dần vào tâm tư suy nghĩ,
bởi vậy bạn đọc thông thường cũng hiểu, họ
dễ tìm tới nó và trong nhiều trường hợp không cưỡng nổi nó.
NHỮNG NHẬN THỨC MỚI VỀ VĂN HỌC
Không
chỉ nói về chính mình mà một tác giả lớn
thường cũng đồng thời đưa ra một quan niệm mới về văn học, cũng có nghĩa là giúp cho người đọc hiểu
thêm về bản chất văn học nói chung. Theo
nhận thức của chúng tôi thì tác giả Kim Dung là một người như thế, điều này
không rõ đúng với công chúng ở các nước khác đến đâu, nhưng đúng với công
chúng và các nhà văn Việt Nam, và đây là
một điều mặc dù đã thấy từ lâu, nhưng đến đợt tiếp nhận Kim Dung lần này
thì mới có dịp bộc lộ rõ.
Trước
1975 ở Hà Nội và từ sau 1975 thì trên
phạm vi cả nước, đóng vai trò chi phối
trong văn học Việt nam là một quan niệm không khỏi có phần cứng nhắc: Nhấn
mạnh tính giáo dục của văn chương mà xem nhẹ sự giải trí. Chú trọng diễn tả đời
sống trước mắt mà ít khai thác lịch sử ( như cách nói trước đây ở Bắc Kinh : hậu kim bạc cổ ). Và cách
hiểu về cái thực trong văn học khá thô
sơ, đại khái là là một thứ thực tế trần trần ai cũng thấy, ai cũng cảm nhận
được. Thứ đời thực ấy phẳng lặng một chiều, có nhiều phần giông giống như đời
sống diễn ra hàng ngày.
Có thể nói
đó là một quan niệm lành mạnh nhưng có phần thô thiển, nó trực tiếp ảnh hưởng
từ văn học phương Tây thế kỷ XI X và văn
học Nga thời kỳ xô -viết.
Dần dà mỗi
ngày một ít, với sự tiếp nhận văn học nước ngoài đầy đủ hơn, trong đó có những
tác giả tác phẩm Mỹ la tinh, văn học trong quan niệm nằm sâu trong tiềm thức
các nhà văn và bạn đọc có phần trở nên cởi mở hơn. Người ta thích thú chấp nhận
cả những tình tiết có vẻ hoang đường của Trăm năm cô đơn (Gabriel Garcia
Marquez) hoặc Ngài tông thống (Miguel Asturias). Rồi người ta thích
thú quay trở về với những tác phẩm có trí tưởng tượng phong phú kiểu như Tây
du, Liêu trai chí dị của Trung quốc.
Nhưng dẫu sao đó cũng là văn học cổ điển. Đến khi tiếp xúc với các loại chưởng
nhất là tiểu thuyết Kim Dung, quan niệm
về cái thực càng có điều kiện thay đổi.
Với nhiều bạn đọc và cả những người viết
văn, có nhiều vấn đề cơ bản : Cốt tuỷ của văn chương là gì ? Thế nào là sức
hấp dẫn...bắt đầu được nhìn nhận khác đi so với trước.
Lâu
nay ở Việt Nam gần như văn học đồng nghĩa với sự cao nhã,
người đọc bình thường và cả các văn nhân vẫn đọc các loại truyện cười, truyện
trinh thám, truyện giải trí, có điều xem
đó không phải là văn học và không công nhận nó có tác động tới đời sống tinh thần của mình. Với những cuốn truyện
chưởng thành công như tác phẩm Kim Dung,
loại sách thông tục này không còn bị thành kiến nữa. Nói như một thành ngữ của
phương Tây, chú vịt què xấu xí đã tự
xác định rằng mình có thể trở thành con
thiên nga xinh đẹp.
Kết luận :
Giải trí là
một nhu cầu rất lớn của con người hiện đại. Trước bao nhiêu vấn đề đặt ra trong
cuộc sống hàng ngày mỗi cá nhân đã quá mệt mỏi, nên họ thường có xu hướng tìm
đến những tác phẩm lôi cuốn hấp dẫn, thoả chí tò mò của họ.
Trong lúc đó,
xã hội hiện đại vẫn đặt ra bao vấn đề
mới mẻ mà các thế hệ trước chưa từng biết tới. Một nền văn học có trách nhiệm
nhất thiết không thể lảng tránh mà phải nhận lấy việc ghi chép những thay đổi
trong thực tại và mỗi tác giả theo cách của mình mà đưa ra câu giải đáp
những vấn đề bức xúc đang đặt ra trong tâm trí nhiều người.
Truyện chưởng
của Kim Dung phần nào cùng lúc thoả mãn
cả hai nhu cầu đó. Các tác phẩm của ông
vừa nối tiếp truyền thống tiểu thuyết phương Đông, vừa bắt được vào cái
mạch chung của văn học hiện đại. Việc
chúng được các tầng lớp bạn đọc Việt
Nam nhiệt tình chào đón theo chúng tôi là một hiện tượng hoàn toàn
hợp quy luật: nó chứng tỏ văn học
vẫn là một công cụ tốt của con người
trong việc tìm hiểu chính mình cũng như tìm hiểu thế giới . /.