Những ghi chép dưới đây ghi sau mười năm hậu chiến , nhưng là những tài liệu giúp hiểu thêm về Dương Thu Hương những năm đó, nên tôi xin phép công bố ngay cho liền mạch
Quan hệ với các đồng nghiệp
Có lần ông Tuân đưa
cho tôi cái các-vi-dít và bảo thêm 12 giờ trưa bao giờ cũng độc ẩm.
Hương có thể đến chơi bất cứ ngày nào.
Tôi nhận, cám ơn,
nhưng không đến.
Lúc bé, gia đình tôi
với gia đình Đỗ Chu gần nhau, nó chuyên môn đến choẹ ông bố tôi. Bao nhiêu
khách khứa của nó, ông bố tôi phải tiếp cả. Trong Các vĩ nhân tỉnh lẻ,
viết về Đỗ Chu thế là còn hiền đấy chứ!
Nhàn: Tôi là người hay
bị lừa lắm.
Hương: Tôi cũng thế.
Thằng Bách nó vẫn bảo nó cho tôi ăn quả lừa luôn đấy chứ.
Nguyễn Đăng Mạnh: Quả
lừa lớn mà Dương Thu Hương bị mắc là bị với vợ H.N.H. Bà này bán cho Hương
một loại thuốc. Tưởng là thuốc bổ, hoá ra thuốc tăng trọng lợn. Hương uống vào
mặt mũi bị đầy mụn. (Ai đó kể bà bán thuốc này từng đi mỹ viện, nó căng mặt ra, bây giờ
hoá ra mắt hiếng).
Dương Thu Hương nói
hồi gặp ở Moskva:
-- Tôi là phụ nữ, cho
nên tôi mê hai cái. Một là ở nhà, tôi phải lo làm món ăn. Hai là, đi một đại hội
festival như thế này, thế nào tôi cũng tìm được một vài kiểu quần áo
đẹp, và trở về, tôi sẽ may giống vậy.
Trần Ninh Hồ: Con bé
chê gì thì chê, nhưng gia chánh thì lại rất chuẩn.
Dương Thu Hương: Tôi
không ghét gì Xuân Quỳnh. Tôi thích thơ nó nữa. Tôi chỉ không thích nó cái tính
này -- sự khiếp nhược. Làm gì mà nó phải quỵ luỵ thằng Vũ thế? Tự nó không sống
được à? Đàn bà phải tự trọng thì đàn ông nó mới quý mình được.
Tôi cũng không chơi
với cái Thái. Tôi tả nó trong BKBAV do tưởng tượng. Ví dụ, tôi tin gần như chắc
chắn rằng cứ về nhà là nó tụt ngay quần ra.
Tôi thường nhận được
nhiều thứ của các cụ già đã về hưu, thứ nào cũng dặn là con phải giữ gìn.
Lại còn cái đám trí
thức khoa học của mình (người của những năm 60- Ân xác định), thư nhiều lắm.
Ngày 9-2-90, Hương sẽ nói chuyện với CLB trí thức ở Hà Nội.
Có lần trước đại hội
nhà văn, báo Lao động đã phỏng vấn Hương, và Hương đã nói là trong những
năm gần đây người viết văn nổi nhất là Nguyễn Huy Thiệp.
- Thiệp nó có đến tìm
tôi. Trong thâm tâm vẫn chịu là nó viết được hơn mình. Thiệp được chuẩn bị hơn
chị, nó nói lại. Mày xông ra như một con mãnh hổ vậy, tôi công nhận.
Nó nói với tôi là bên
Bộ Ngoại giao có cho nó biết, bên Pháp mời 2 nhà văn Dương Thu Hương và Nguyễn
Huy Thiệp sang. Nó có cho tao đi thì tao đi. Còn nếu bắt tao làm con tin, nói
những chuyện gì của bọn nó thì tao không chịu. Thiệp bảo chị phải bình tĩnh mới
được. Theo như Thiệp biết, thì bên Bộ Ngoại giao họ rất thiện ý.
Tuổi trẻ vỡ mộng
Năm 20 tuổi, tôi
tự nguyện vào Trường Sơn. Cùng với đoàn văn nghệ đi các địa phương Quảng Bình
(nơi mà tiếng khóc như ri cất lên sau những trận bom.)
Đi với niềm tin trong
sáng để rồi vỡ mộng. Nhớ một kỷ niệm. Bí thư Tỉnh uỷ gặp trưởng đoàn văn công,
phẩy tay bảo mang cho nó ít bột trứng, táo tầu. Giống như một cú sốc đầu tiên.
Nghe Tư Thoan
nói, cảm thấy gã như một cường hào. Hai chữ đồng chí vang lên như một sự lừa
bịp. Tôi còn ngu dại, chưa biết gì thêm.
Cuộc sống như thời đồ
đá. Nguồn cung cấp thức ăn là kho gạo bên kia sông nơi thỉnh thoảng cũng cho chúng
tôi những hộp thịt. Kho hết phải đi lên xanh, rồi vòng xuống đồng
bằng lấy gạo. Nhớ một vụ kỷ luật mấy cô y tá. Tỉnh đội trưởng tỉnh đội Quảng
Bình đẹp trai, quyến rũ. Bê bối về nam nữ tràn lan. Những cô gái đó sau bị
thuyên chuyển công tác để cấp trên trốn tội.
Tôi sinh ra với tâm lý
phong kiến rất nặng. Nghĩ bọn có quyền đó, dùng quyền lực để chiếm đoạt phụ nữ.
Hỏi tại sao không phản ứng. Mọi người bảo không thể. Tôi nghĩ chúng ta hèn nhát
chúng ta đẫm đầu óc nô lệ.
... Thời kỳ đó qua đi.
Sau 1975, tôi vào miền Nam. Tôi không mê lụa là son phấn. Chỉ để tâm một điều
-- ở đó có hệ thống thông tin hoàn chỉnh. Người dân người ta biết nhiều. Các
vỉa hè đầy sách... Soljenitsin, Pasternak đủ cả.
Tôi choáng váng. Văn
hoá ta bị khuôn dính. Tại sao chỉ biết Nga? Dân nghe đài nước ngoài thời ấy bị
quy là phản động. Mà cũng mấy ai có đài Mẫu đơn, Xiangmao để nghe? Ở
miền Nam, người ta biết nhiều hơn hẳn.. Làm sao mà dân trí ta nâng lên được?
Ngay cánh gọi là trí thức trình độ cũng thấp thảm hại. Dễ đi theo giáo điều.
Được chỉ đạo bằng tư tưởng duy nhất. Tôi nhớ sách lược bọn thống trị Trung quốc
chôn nhà nho, đốt sách.
Phản ánh khát vọng kẻ
cầm quyền muốn đặt nhân dân trong vòng ngu dốt. Trở thành bày cừu. Ngu dân là
thế. Người đúng là người không bao giờ cam tâm kiếp con cừu.
Tại sao ta chiến đấu,
để làm gì. Ta phải đánh giá lại cuộc sống của chính mình. Tôi nghĩ vậy. Tôi
không hối tiếc những việc đã làm. Nhưng đặt ra câu hỏi sống để làm gì.
Bạn bè tôi chết nhiều
khủng khiếp ở chiến trường B5.
Xã hội phải có lý tưởng.
Lý tưởng đó phải chân thực. Đó không thể là một xã hội phong kiến được đánh
bóng mạ kền bằng những danh từ xa lạ.
Tôi không biết làm gì,
đành viết văn. Động cơ viết là muốn chỉ ra những ngộ nhận của con người trong
đời sống.
Chiến tranh xong nhiều kẻ giàu lên. Nhiều người lính khổ
sở. Trở về với một khung xe đạp, một con búp bê. Người lính đó là tôi. Còn
những kể khác, thu hoạch không giới hạn.
Chúng ta chấp nhận hy sinh. Nhưng thực tế, có sự khập
khiễng giữa lý tưởng và bộ máy thực thi. Hình như đồng hồ quay ngang.
Về mấy tác phẩm đầu tay
Lúc đầu tôi thích viết truyện tình cốt hấp dẫn, thanh
niên đọc.Thầm mong trong truyện tình có thể phát hiện ra chất xã hội. Tôi không
buộc bản thân phải nhớ mình là đàn bà. Tôi không coi mình khác đàn ông trong
văn học.
Với con người ở các nước khác, bi kịch nổi lên là trong
tình yêu. Nhưng ở ta khác, ở xã hội ta, có những gia đình tự tử vì thiếu ăn.
Quan niệm về tình yêu chi phối phương thức biểu hiện tình
yêu trong văn học.
Trong viết văn, tôi ẩu tả. Không nghĩ về nghề nhiều. Chỉ
viết văn như một nhiệm vụ công dân. Tôi có tư tưởng phong kiến. Tôi hiểu điều
đó. Tôi lùi lại. Nay là thời đại đổ vỡ niềm tin. Ở nhiều người là đổ vỡ mà
không sao kiềm chế. Lớp trẻ hiện sinh một cách vô ý thức. Họ cho không còn tình
yêu nữa. Chỉ có va chạm. Tình yêu như ly nước, cần thì uống. Vì quá khứ đè
nặng, tôi dị ứng với những cái đó. Ngay những người đàn ông, đàn bà truỵ lạc
nhất cũng không bớt đau khổ.
Người ta phải tìm những cái gì hợp với cá nhân.
Về cuốn Bên kia bờ ảo vọng. Tiểu thuyết đầu tay
nhiều nhược điểm. Hăng say. Tự nhủ không nên bán mình vì khi bán mình thì chính
anh cũng sụp đổ.
Còn cuốn Những thiên đường mù Khi cải cách
ruộng đất tôi 9 tuổi. Đang ở Bắc Ninh. Một lần qua đường tàu, thấy một đảng
viên tự sát, bộ quần áo nâu trên người còn mới. Một phú nông .
Một lần khác, lại nghe chuyện có một người bị quy là địa
chủ tự tử. Người ta kể lai lịch trong kháng chiến ông ta là đảng viên. Ta cài
làm lý trưởng. Nay bị quy oan.
Tôi không sinh ra ở nông thôn, nhưng thường đi công tác ở
nông thôn. Tôi hình dung ra biến cố đó. Một nhà văn phải nghĩ đến nỗi đau.
Không có quyền chỉ nghĩ đến những gì tốt đẹp.
Lương tâm nhà văn chỉ thanh thản khi anh không bỏ
qua những nỗi đau từng sống và chứng kiến.
Tôi biết so với thực tế, mình viết chưa thấm thía gì. Tôi
nghe có chuyện cả ngàn người chà lên một xác chết. Có những hoàn cảnh người
ta buộc phải làm việc đó. Không ai dám từ chối.
Không thể tiến lên một xã hội mới, khi dày đạp như thế. Tôi không
có kinh nghiệm trực tiếp. Nhưng lòng tôi lúc nào cũng bị ám ảnh. Một nhà văn
lớp trước, anh Mai Văn Tạo góp ý kiến cho tôi. Ông Tạo bảo Cải cách ruộng đất
là cả một sự ngạo mạn... Khinh sinh mạng con người... Tôi không quên được.
Không cần bôi đen. Bôi đen là không lương thiện.
Chưa bằng lòng với Những thiên đường mù.
Chỉ được 1%. Nhưng thế cũng được rồi. Thành công sẽ đến khi nhà văn viết như
một sự nghiệm sinh, viết về những gì mình từng phải trả giá.
Tìm lại sự thật
Xã
hội ta luôn luôn tự ngắm mình, ve vuốt mình. Cho nên mới có sự tha hoá như hôm
nay. Nhân loại chỉ một lần như thế, thời cộng sản nguyên thuỷ. Xã hội ấy xa
rồi. Đến xã hội nô lệ, đã có những thằng hề. Phong kiến còn có gián quan có ngự
sử. Họ là hồi quang soi dọi cho nhà cầm quyền. Chúng ta nổ pháo hoàn thành cách
mạng. Nhưng đây là thời kỳ khác. Việc bắt chước thời nguyên thuỷ là một sự chế
giễu lịch sử.
Tôi không ngắm mình.
Nghề văn luôn luôn bất trắc. Có thể mai đây, tôi phải bỏ bút. Luôn luôn người
ta phải lựa chọn một cách lương thiện nhất.
Mỗi con người có thể
và cần tìm cho mình một lối sống. Mỗi nhà văn đến với văn học theo con đường
của mình. Tôi đặt chức trách công dân lên trên vai trò nhà văn. Cá nhân tôi,
tôi nghĩ: những bi kịch của dân tộc lớn hơn mọi chuyện gia đình... Hãy tha thứ
cho sự nóng vội của tôi. Bây giờ tôi cần nói ngay. Chờ đến khi tôi hiểu được
hết... có khi người ta không cần tôi nữa.
Nhiệm vụ tối thượng
nhà văn - giải ảo tưởng. Cái đó cao hơn hết.
Biết ơn dân là chuyện
cũ mà không cũ. Quên dân quá lâu. Việc đó gây ra tai vạ cho cả hai. Tôi nói
điều đó, với ý nghĩ: phải hiểu đám đông. Sau cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc,
cần cuộc đấu tranh nâng cao dân trí. XHCN kiểu ta trước đây, là kiểu trại lính.
Trêu ghẹo nó, chịu tai vạ.
Nhưng khi luồng
thông tin hồi đáp bị chặt đứt - xã hội không thể lành mạnh.
Tôi thua kém mọi người
ở đây về rất nhiều điều. Mọi người cho tôi là liều lĩnh. Tôi không liều lĩnh.
Ta đi theo cách mạng, vì một xã hội tự do. Tôi biết tôi là hậu sinh. Tôi thấy
các bậc đàn anh sống trong một thời đầy đau khổ. Kiểu xã hội trại lính
chỉ đẻ ra những gia nô. Tôi biết nhiều người những nghệ sĩ, đã trở thành gia
nô.
Lịch sử đang được nói
tới rất hàm hồ. Nhiệm vụ trí thức tìm lại chân lý bị đánh rơi. Tôi rất thương
những người bị thất sủng về vườn đốt than. Nhưng không còn con đường nào khác.
Người trí thức phải chiến đấu cho công bằng xã hội. Các trí thức đi theo CNXH
không còn rung động với cuộc sống đau khổ của nhân dân. Trong những năm qua,
nhiều trí thức bó giáo lai hàng, bởi chế độ không chỉ nắm dạ dày, mà còn
nắm vận mệnh. Tôi hiểu tình trạng trí thức tan nát mong manh. Cơ chế thiếu dân
chủ đẩy họ vào bóng tối.
Người ta không thể hy
sinh thế hệ này thế hệ khác vì một lý tưởng ảo. Tôi thấy đau lòng khi thấy các
anh có tài phải sống trong đau khổ. Chế độ chuyên chế bao giờ cũng tiêu diệt
trí thức. Trước bóp mồm bóp mũi người ta không cho người ta nói. Nay khủng bố
họ bằng con đường êm dịu hơn. Cắt đứt tất cả quan hệ, làm cho họ ung thối
đi không còn khát vọng.
Một xã hội không thể
tiến lên, nếu không có trí thức. Xã hội tiêu diệt trí thức là man rợ, là có tội
với lịch sử. Nhân dân đau khổ cũng là nhân dân thần thánh. Nhưng trong mòn mỏi
có lúc họ bao che cho tội ác. Chúng ta cần đấu tranh cho thể chế cụ thể. Quốc
hội thông qua luật báo chí. Tôi nghĩ rất lạ. Trong đó có cái ý không được in
những bài ở nước ngoài. Chân lý được quy nạp trên những quyết định trái chiều.
Nếu không ai được nói khác đi, xã hội sẽ chìm vào bóng tối chuyên
chế.
Tại sao tự do quan
trọng?
Mấy thời kỳ vừa qua,
đẻ ra một lớp quý tộc mới. Đó không phải những người có tài. Mà là những rập
khuôn, là những công chức ngoan ngoãn. Quyền lực đem theo những món lời khác.
Xã hội chỉ có bọn lập trường giả tạo, bọn cơ hội.
Không có điều luật nào
quyết định được sự suy nghĩ. Trí nhớ không thể bị chi phối bởi quyền lực.
Không có lưỡi dao nào chặt được trí nhớ người ta, chỉ để phần có lợi còn lại.
Tự hoàn thiện của nhà nước là điều kiện sống còn của xã hội.
Đại hội nhà văn: Có
người tâm huyết, có người cơ hội, có người lừng chừng.
Cuộc phỏng vấn 40 phút
Bắt đầu kể:
- Lúc đầu tôi chỉ mơ
làm cầu thủ bóng bàn, làm vận động viên... Ở trong đội tuyển của tỉnh Bắc Ninh
( lúc ấy chưa sát nhập tỉnh). Lớn lên thích âm nhạc, kéo đàn ắc coóc. Học ắc
coóc 1965-1968. Học ở địa điểm sơ tán Yên Dũng gần trường nhạc. Chu + Bằng [
chồng Hương ] đều là bộ đội pháo ở Thắng.
13 tuổi có thơ đăng
báo. Vào Quảng Bình, chơi với Mây, Dạ (tôi ở Ty Văn hoá, bọn kia ở Hội).
Sau giải phóng về Huế,
làm công tác văn hoá cho sinh viên. Từ 1977 - càng mở rộng quan hệ với giới
nghệ thuật
Bà không nghĩ văn
chương như một nghề?
- Đúng.
Tức cho rằng không thể
sống bằng viết văn.
- Không. Không bao
giờ.
Nhưng vẫn xem mình như
một nhà văn. Điều đó bắt đầu từ năm nào?
- Ngay bây giờ tôi vẫn
không tin là tôi đi mãi với nghề. Ngày mai có thể chán viết. Ngày mai có thể bỏ
đi đâu đó. Trước tôi toàn viết truyện ngắn và trước nữa làm thơ. Bây giờ đây
nghĩ viết mãi những thứ đó là vô nghĩa.
Tôi trọng văn chương
mà cũng khinh văn chương. Ảnh hưởng Nguyễn Huy Thiệp. Thái độ coi văn chuơng là
ghê gớm --với tôi -- là xa lạ. Một thánh đường ư, tôi có thể vứt bỏ thánh đường
đó.
Bà không coi cái gì là
thiêng liêng?
- Sự thiêng liêng là
những giá trị mà mình xác lập. Lúc này đây là tự do, là công bằng xã hội. Lý
tưởng này khiến tôi bắt tay với những người khác. Kể cả người tôi không thích.
Ai yêu tôi, nhưng khác lý tưởng, tôi không chơi.
Mục tiêu của người
viết văn?
- Với trí thức, là đấu
tranh cho công bằng xã hội. Dám bỏ cả viết văn, nếu cần. Mục tiêu viết văn của
tôi không phải là văn chương.
Tôi được biết là nghề
này dính lắm, ai vào không ra được.
- Nó còn có danh vọng,
có tiếng tăm. Xã hội cổ lỗ, người ta không dễ làm người với nghĩa có quan niệm
riêng. Tôi thì khác. Trong sự thách đố xã hội, tìm thấy niềm vui. Tôi chấp nhận
cô đơn, kể cả tự tử. Nhưng không thể đánh mất mình. Phải làm mọi việc vì niềm
vui.
Bà nhìn giới viết văn
ra sao?
- Thương hại. Xin lỗi
nhưng tôi không bỏ được từ này. Người ta chạy vạy lặt vặt.. Tôi thấy ái ngại
cho họ. Có những người tôi kính trọng như nhà thơ Hữu Loan. Ông sẵn sàng từ bỏ
nghề văn nếu không được dùng ngòi bút làm việc của mình. Tôi thương và kính
trọng. Ông ấy nghèo khó bần cùng đi. Lựa chọn con đưòng coi như cuộc đời đã
hết, còn hơn làm điếm.
Vai trò kiến thức văn
hoá với nhà văn?
- Quan trọng. Phải có
cái vốn nào đó.
Có cố viết?
- Cũng có với nghĩa
được gì hay đấy. Tôi đi chơi, rồi về viết. Mọi sự dùi mài cũng thảm hại, nhưng
thà thế còn hơn lười biếng buông trôi.
Ai là người có ảnh
hưởng?
- Gần đây, là Nguyễn
Huy Thiệp. Đối với ông Châu tốt, quý nhưng không nói chuyện được. Chưa có
Nguyễn Huy Thiệp, chả có ai. Chơi nhiều. Bỏ nhiều.
Thiệp ảnh hưởng gì?
- Tôi chú trọng công
dân. Tôi thiếu cái phần nhân bản. Chưa đủ thì đúng hơn. Ở Thiệp, nghề văn là
nghiêm túc, đương thời là đáng khinh. Nếu nó không biết khinh bỉ tôi không chơi
với nó.
Làm sao giữ được cân
bằng?
- Cheo leo thế, kệ nó.
Nghiêm túc với Thiệp
nghĩa là gì?
- Chú ý đến nghệ
thuật. Có ý thức về nội lực. Tôi làm khơi khơi. Đáng lẽ phải tu luyện nhiều về
nghề nghiệp.
Bà có tin mình làm
được như Thiệp.
- Được.
Bà làm việc như thế
nào?
- Đọc sách hàng ngày
Có đọc đi đọc lại
quyển nào?
- Quyền lực của
B. Roussel, Thần đêm u ám của Koestler. Rồi đọc linh tinh sách Sài
Gòn trước 1975. Nhà văn Nga thích nhất là Tchékhov( phần kịch ) rồi Đốt. Vấn đề
mà ông ấy quan tâm. Đọc Paustovski thấy nhạt nhẽo.
Bà tự nhận kiến thức
chắp vá?
- Đúng. Tôi không cần hoàn chỉnh.
Văn học Pháp.
- Đọc hết...
Văn học cổ ?
- Hồ Xuân Hương. Thích
máu nổi loạn. Cả Kiều cũng không thích bằng.
Tự lực văn đoàn?
-- Ghét. Văn chương
trước 30-45 chỉ có Vũ Trọng Phụng.
Nghĩ gì khi thấy
một bạn trẻ viết văn ?
- Thấy buồn cười như
thấy người ta cưới nhau, rồi nghĩ lại có lúc kính thưa quý toà, bỏ nhau.
Trong đó có chút gì
ngớ ngẩn?
- Đúng. Nhưng đó là
kiếp người, kể cả tôi.
Thuở bé?
- Tôi là người phụ nữ
trưởng thành muộn. Khi các bạn đã yêu nhau tôi trong cặp vẫn có cặp na -
củ đậu để đi chơi.
Người đàn bà viết văn
vất vả. Vất
vả hơn đàn ông?
- Trong xã hội bạo lực, người đàn ông khó khăn hơn.
Ấn tượng về những phụ nữ viết văn?
- Tôi ít nghĩ tới. Vì mải nghĩ chuyện khác. Với họ,
không chơi. Tôi coi họ như không có.
Có bị họ ghét?
- Tôi không để ý
Bà không sợ dư luận?
- Đến bạo lực tôi cũng không sợ. Tôi chỉ sợ mình chán
mình, mình không kính trọng mình nữa. Ngoài ra, cần gì.
Có tình bạn trong văn chương?
- Không có. Chơi với ông Châu, với ông Khải là chuyện cơm
nước, trò chuyện, châm chọc.
Viết xong, có hay mang cho ai đọc
- Không!
Đọc thư bạn đọc, cảm tưởng ra sao?
- Cảm thấy lúc ấy, mình có ích cho người ta. Cộng với
lòng tha thiết với lẽ công bằng mình đã được đền đáp.
Bà tin ở tác dụng với mọi người?
- Cái đó có. Tôi thiếu thành kính với văn chương. Nhưng
tôi thành kính với con người. Tôi thấy có thể giúp cho đau khổ con người được
thuyên giảm. Mặc dù tôi biết có khi là mình đau khổ trước tiên.
Dạo này bà hay nói “nhà văn của nhân dân”?
- Mới vài năm nay. Trước kia viết bản năng. Không muốn
vào nhóm nào. Kiến thức là nghe người ta nói, cả nghe cải cách ruộng đất...
Nhưng không muốn ràng buộc với bất cứ ai.
Bà không định thành con người hoàn chỉnh.
- Kể cả khuynh hưóng văn chương. Có nhiều người
muốn dạy tôi. Rất tốt bụng. Nhưng tôi từ chối.
Một người học trò ngỗ ngược?
- Đúng, tôi thấy mình thế. Mặc dù anh Phạm Mạnh Hùng mắng
tôi xa xả nhưng anh ấy quý tôi. Ai quý, tôi tha thứ. Các ông Nhân văn Giai phẩm mời tôi đến tôi
không đến.
Đấy, tôi là thế.
Tôi bảo thủ. Tôi không uyển chuyển. Tôi ít thay đổi, chấp nê, dễ chết. Người
đàn ông tử tế đã khổ; đàn bà khổ cách khác.
Bà ít đọc sách tôn
giáo và không muốn nhẫn nhục?
- Tôi không chấp nhận
sự nhẫn nhục. Một là tôi chết. Hai là tôi sống, tôi chống lại cái ác.
Có cho là mình gặp
may?
- Nếu sống thời trước,
chết rồi. Vậy gặp may. May mắn nhất là có một quan niệm văn chương thoải mái.
Có lúc nào cảm thấy
mình bất hạnh?
- Không và có. Có lúc
nghĩ không ai khổ bằng mình Rồi lại nghĩ người khác bất hạnh hơn.
Tại sao viết văn ?
Thấy nhờ đó đấu tranh
chống cái ác tốt hơn.
Có bao giờ định bỏ?
- Sau Bên kia bờ ảo
vọng, tôi muốn tự tử. Tôi chả hiểu vì tại sao? Cộng với những đau khổ cá
nhân, lúc ấy tôi cảm thấy mọi chuyện vô nghĩa.
Thấy trong cuộc sống,
bất hạnh và hạnh phúc có từ lâu, mà vẫn như không có.
Nói chung tôi chả yêu
ai bao giờ. Nhưng thấy truyện tình người ta viết nhiều thì viết. Không có
ý thức gì. Như là Chuyện tình kể trước lúc rạng đông. Không có chuyện
của mình. Chỉ nghe kể rồi viết lại.
Bà nghĩ sao về giới phê
bình?
- Nhiều người trong họ có học nên thông minh hơn
cánh viết văn. Nhưng họ bị nô lệ.