Đâu là nguyên nhân mọi yếu kém của người Việt ?

Trên FB Nhân Thế Hoàng, hôm nay 30-10-2014, tôi đọc thấy đoạn văn sau đây:

Nhiều bạn bè trong nước cứ chê rằng: Người Việt mình xấu xí, lười nhác, giỏi làm thầy hơn làm thợ nên đất nước mới không phát triển chứ không phải do đường lối chính sách, vì đường lối chính sách đưa ra là đúng chỉ do người thực hiện không làm đúng theo chỉ thị mà thôi.

Cái này là điệp khúc mà mấy bạn trẻ cuồng đảng hay phát ngôn để bảo vệ khi có ý kiến trái chiều chê trách về các vấn đề xã hội hay tình trạng bê bết của nền kinh tế hiện nay.

Thế bạn có biết, cũng là người Việt nhưng năng suất lao động của 3 triệu người Việt ở Mỹ tương đương với năng suất lao động của 90 triệu người Việt trong nước hay không? Con số 100 tỷ USD tạo ra hằng năm của 3 triệu người Việt ở Mỹ đã nói lên điều đó, điều này chứng minh người Việt không thua kém bất cứ dân tộc nào trên thế giới về độ thông minh, cần cù, chịu khó, chỉ là do bị kèm cặp quá nên 90 triệu người trong nước mới làm việc kém năng suất và hiệu quả như vậy. Người xưa có câu: "Cây quýt trồng ở đất này thì ngọt mà mang sang đất khác thì chua", và lạ thay cây quýt Việt thường chua ở xứ mình nhưng lại ngọt ở xứ người!

Xin ghi nhanh ở đây mấy suy nghĩ của bản thân tôi về chuyện này:

Lịch sử vấn đề

Nhiều thói hư tật xấu ở người Việt mà chúng ta mới phát hiện, theo tôi, đã có từ thời trung đại, từ thế kỷ XIX về trước.

Khi làm chuyên mục những lời cảnh tỉnh của người xưa, đăng trên TTVH hồi 2005-2007 và sau có đưa vào blog cá nhân, tôi chủ yếu lấy ý kiến của các nhà trí thức VN đầu thế kỷ XX.

Đối tượng phê phán của họ là cách sống cách suy nghĩ làm ăn của người Việt trước khi bước sang thời hiện đại, tức là trước khi chuyển qua thời Pháp thuộc. Bản thân các trí thức này sở dĩ có cái nhìn sáng suốt đó cũng là sau khi theo học ở các nhà trường người Pháp mới mở, có được cách nhìn cách nghĩ của phương Tây.

Từ sau 1945, yếu tố tự phê phán trong tư duy người Việt ngày càng thui chột, các trí thức được đào tạo sau cách mạng khi suy nghĩ về người Việt chủ yếu làm nổi bật các mặt tích cực trong tính cách người Việt. Để làm gì? Để động viên người ta đi đánh giặc.Vì cái mục đích cao cả nhưng lại thiển cận ấy, cho phép mình khen lu bù, "khen cho nó chết", không cần biết hậu quả sẽ tới.

 Trong và sau chiến tranh, nhiều thói xấu cũ của người Việt càng cô kết đậm đà sâu sắc hơn, người ta lại hay giở lý ra để tự biện hộ. Chỉ đến khi bắt tay vào việc làm ăn sinh sống theo nhịp sống bình thường, gặp nhiều cú sứt đầu mẻ trán, thì cái nhu cầu tự phê phán kia mới trở lại.

 Nhưng dùng lại một câu trong Truyện Kiều -- rằng quen mất nết đi rồi, -- chúng ta thiếu hẳn những nhà nghiên cứu  nhìn sâu vào các quá trình tâm lý xã hội và xem xét sự phát triển của cộng đồng trong chiểu dài lịch sử, đối chiếu với những chuẩn mực phổ quát của con người hiện đại, từ đó làm cuộc phân tích toàn diện để giúp cho cả cộng đồng có được một cuộc tự nhận thức chính xác. 
Các lời bàn cãi hiện nay còn loanh quanh và thiếu sức thuyết phục, nhiều khi lại đi lạc hướng.

Tại sao lại có hiện tượng ở trong nước thì dở, ra nước ngoài mới tử tế?

Dẫn chứng mà bạn Nhân Thế Hoàng nêu lên là không thể cãi được.Theo tôi nó chỉ chứng tỏ, cái hay cái tốt ở người mình không bền chắc. Chỉ khi bị buộc phải làm theo sự chỉ đạo của người khác, chúng ta mới dứt bỏ được thói quen cố hữu từ ngàn đời ông cha để lại để có thể sống và làm việc như mọi con người tử tế khác trên thế giới.

Chính trường hợp 3 triệu người VN ở Mỹ mà bạn Hoàng nêu là nằm trong hoàn cảnh đó.

Trở lại với đầu thế kỷ XX. Tôi nói điều sau đây với tâm lý rất ngần ngại – nó đi ngược với những điều tôi cùng với mọi người quen cho là như vậy nhưng nghĩ đi nghĩ lại thấy không tự bác bỏ được nên buộc phải nói  -- đó là, chính do sự bảo trợ của người Pháp, sống trong một nhà nước do người Pháp quản lý, mà người Việt có được sự thay đổi trong tính cách và có những bộ phận đạt được cách sống cách suy nghĩ trình độ làm việc của con người hiện đại.

Kết luận tạm thời của tôi: chúng ta là một cộng đồng kém về năng lực tự quản lý. Trong những điều mà chúng ta học được từ văn hóa Trung Hoa, cái chúng ta học được ít nhất là văn hóa tổ chức xã hội, văn hóa quyền lực. Cai trị học – bên Trung quốc người ta gọi là trị quốc chi đạo -- là cả một vấn đề lớn, muốn có kết luận thuyết phục cần trở lại với các tài liệu lịch sử, phải nhiều người mới làm được, tôi chỉ nêu sơ sơ như vậy.

Dưới đây để chứng minh cho ý kiến trên, tôi lấy thêm một số ví dụ không phải trong khu vực chính trị mà chỉ là trong phạm vi đời sống thông thường.

Trong thế kỷ XX, chúng ta bắt đầu có những nhà khoa học tự nhiên đạt chuẩn quốc tế. Nhưng nhìn vào tiểu sử của họ ta thấy ngay không người nào trong họ là không trải qua việc một thời gian dài học ở nước ngoài. Thực tế VN, nền giáo dục VN không thể đào tạo ra họ. Ngô Bảo Châu – cũng như Tôn Thất Tùng, Trần Đức Thảo  trước kia -- không chỉ là hiện tượng của văn hóa VN mà còn là hiện tượng của văn hóa Tây phương, trước tiên là văn hóa Pháp. Sao ta lại cứ cố quên như vậy?

Trong phạm vi hướng nghiệp cho con em trong các gia đình bình thường, chị Phương Quỳnh bạn tôi có lần kể cho tôi chuyện sau. 
-- Con mình học khá giỏi, nhưng đi làm cho các ông chủ trong nước một hồi, thấy đằng nào cũng chết. 
Làm cho nhà nước thì gặp toàn những ông dốt, lại còn cái lối phong kiến cổ lỗ, coi bọn mới ra trường như kẻ ăn người ở, chuyên sai vặt.
 Làm cho tư nhân - nhất là tư nhân xuất thân Hà Nội - cũng phần lớn là bọn trương ra cái biển thật to để dọa thiên hạ, chưa làm đã lo buôn lậu với lại đi hối lộ cấp trên cùng là sẵn sàng cạnh tranh với các đồng nghiệp bằng mọi thủ đoạn man rợ. 
 Và Phương Quỳnh khuyên:
-- Các cậu có con bây giờ thì phải tính trước đi, cố hướng con cái kiếm được việc cho các hãng nước ngoài, ở đó cắn răng mà học lấy nghề thì mới nên người được.

Vài điều tôi tạm rút ra cho mình:

+ Xã hội VN từ nhiều thế kỷ nay chỉ được tổ chức theo những nguyên tắc quá đơn giản. Việc quản lý con người  theo nghĩa đầy đủ nhất của chữ này chưa bao giờ được coi như một nghiệp vụ mà người ta phải học hỏi mới làm được. Cái khó nhất với nhiều người Việt có năng lực là tìm ra ông chủ xứng đáng với mình.

+ Chính vì chúng ta không có những nhà quản lý giỏi, những ông chủ giỏi mà mọi nghề nghiệp trong xã hội đều cứ mãi mãi lạc hậu, và trước mắt chỉ đi làm ăn dưới quyền chỉ đạo của người nước ngoài, ta mới khá lên được.

+Chỉ lúc đó, ta mới có quyền tự hào. Chỉ lúc đó, dân ta mới sửa được những tính xấu cố hữu như lười biếng dối trá ăn cắp …và – cho  tôi bổ sung thêm một thói xấu nữa -- là chỉ giỏi cãi bừa cãi sằng, hễ ai động vào tử huyệt của mình là chửi người ta thiếu thiện chí.