Trong những ngày Nguyễn Huy Thiệp đang bị trọng bệnh này ngoài các tin về sức khỏe nhà văn do bạn bè tới thăm cung cấp, tôi tìm thấy một công việc thú vị là đọc lại các truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp và những lời bàn về Nguyễn Huy Thiệp mấy chục năm nay. Ngoài các bài đã đưa trên fb của mình , với bài này do - chỗ có nhiều hình vẽ - tôi xin đưa trên blog để các bạn cùng thưởng thức.
(Nhà văn Việt
và nếu nhân cách đó xuất chúng, tôi sẵn lòng tha thứ cả ngàn lỗi lầm.”
Như nhiều người Việt Nam sinh ra cuối những năm 50 của thế kỷ trước, tôi có một tuổi thơ trôi qua trong chiến tranh chống Mỹ, có nghĩa là phải đi sơ tán, rất thiếu thốn về vật chất, ăn cơm độn 70% bột mì, da trâu thay thịt, và lá khoai lang thay rau xanh. Thời đó dĩ nhiên là nông thôn và cả thành thị đều không có điện nói chi đến TV, máy vi tính, trò chơi điện tử, và internet như bây giờ. Thời đó một trong những thú vui của tôi là đọc sách. Tôi không thể nhớ hết các sách tôi đã đọc. Tuy nhiên những cuốn sách gây ấn tượng mạnh nhất trong thời thơ ấu của tôi là: “Truyện cổ Grimm” của anh em Grimm (Hữu Ngọc dịch), “Những người khốn khổ” của Victor Hugo (bản dịch của nhóm Lê Quý Đôn) và “Tam quốc diễn nghĩa” của La Quán Trung (dịch giả Phan Kế Bính, hiệu đính Bùi Kỷ). Tất cả đều là văn học nước ngoài. Tiếp theo đó là một loạt các tác phẩm khác, cũng của văn học nước ngoài, như “Không gia đình” của Hector Malot, “Miếng da lừa” của Honoré de Balzac, kịch của Molière, kịch của Shakespeare, “Iliad và Odyssey” của Homer, kịch của Eschilles, “Don Quichotte” của Cervantes v.v. Sau các tác phẩm văn chương vĩ đại đó của nhân loại, văn học Việt Nam của tất cả mọi thời kỳ (trừ một số ít tác phẩm thi ca) thực sự không gây cho tôi một hứng thú gì đặc biệt…
…. cho đến năm 1989.
Lúc đó công cuộc “đổi mới” ở Việt
Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp
(ký họa bút chì của Nguyễn Đình Đăng, 1990)
Từ đó hễ có truyện ngắn nào của Nguyễn Huy Thiệp xuất hiện là chúng tôi truyền tay nhau đọc kỳ hết, với cảm giác như đọc truyện kiếm hiệp của Conan Doyle, tức là đã cầm lên là phải đọc một mạch từ đầu đến đuôi. Sau đó là những cuộc bàn luận của chúng tôi quanh bàn nước ở Dubna, ở Maxcơva. Tới mức mà mỗi khi nói đến văn học Việt
Tôi cũng là một họa sỹ [1]. Mà đã là họa sỹ thì hay vẽ chân dung tất cả những người mà mình yêu và thích, bắt đầu từ bố, mẹ, anh, chị, vợ, con. Sau đó đến bạn bè, người quen. Cuối cùng là những người có tài mà mình ngưỡng mộ. Vì thế, khi trở về Hà Nội vào tháng 1 năm 1990, người đầu tiên tôi tìm gặp là Nguyễn Huy Thiệp … để vẽ chân dung. Lúc này tôi đã đọc khá nhiều truyện ngắn của anh như “Tướng về hưu”, “Phẩm tiết”, “Vàng lửa”, tập “Những ngọn gió Hua Tát”, v.v. - những tác phẩm ngày hôm nay không ai không thể không nhắc đến khi nói về văn học Việt Nam đương đại.
* * *
Tôi không biết anh ở đâu nên chạy tìm anh khắp thành phố. Cuối cùng một ông già trông xe đạp trước cửa một nhà phát hành sách giáo khoa của Bộ Giáo dục nói với tôi:
- Nguyễn Huy Thiệp chứ gì? Ở Nhà xuất bản giáo dục 19 Lê Thánh Tông kia! Đâu có ở đây.
Trong một căn phòng chật hẹp, không đủ ánh sáng, cửa sổ có song trông như cửa nhà giam, một nhóm độ 4 – 5 người, trong đó có hai đàn ông, đang cặm cụi làm gì đó như viết hay vẽ. Một lát sau thì tôi biết được họ đang can lại các hình vẽ cũ để in vào các tái bản sách giáo khoa. Tôi hỏi anh Thiệp. Một người đàn ông mặt đen, trông như nông dân, ngửng lên. Tôi tự giới thiệu. Té ra anh cũng nghe nói về tranh của tôi. Như vậy rất tiện. Tôi đề nghị vẽ chân dung anh. Người đàn ông ngồi cạnh nãy giờ im lặng, đột nhiên nói chen vào:
- Vẽ à? Vẽ ở đây có được không?
Sau này có người nói với tôi là anh Thiệp bị “người ta” kèm, giám sát. Mới đầu tôi không tin. Nhưng những việc mà tôi sẽ kể bên dưới này cho thấy không phải tự dưng mà có những lời đồn đại như vậy. Làm như không để ý đến câu nói đó, anh Thiệp mời tôi xuống quán cà-phê bên kia đường. Người Việt
- Tôi như người xẻ thịt con lợn, chỉ moi lấy tim, còn tất cả thịt, xương, lòng thì vứt đi.
Tôi hiểu cách nói và niềm tự tin quá lộ liễu của anh Thiệp đã khiến nhiều người cảm thấy bị xúc phạm. Tài năng của một người thường kéo theo sự ghen ghét của nhiều người khác. Người khởi xướng trường phái hiện thực trong văn học Anh nhà văn Henry Fielding (1707-1754) từng nói đại ý: “Một số người bị người khác chống lại vì có cái thứ mà nguời khác không có.” (Nguyên văn: “Some folks rail against other folks, because other folks have what some folks would be glad of.”). Cụ Nguyễn Du (1765 – 1820), sinh sau Fielding hơn nửa thế kỷ, “khả úy” hơn, đã tổng kết:
Có tài mà cậy chi tài,
Chữ “Tài” liền với chữ “Tai” một vần.
Tôi mời anh Thiệp đến nhà tôi để vẽ các ký họa chuẩn bị bằng bút chì. Tôi vẽ chi tiết chân dung anh, đôi tay, hai bàn chân, toàn bộ dáng ngồi trong ghế bành. Tôi đến cả quán cà-phê nọ để vẽ cái ghế mây thấp lùn anh Thiệp từng ngồi [2]. Phần còn lại của bố cục bức tranh sơn dầu (kích thước 97 x 130 cm) là tưởng tượng của tôi. Phía sau anh, tôi vẽ các nhân vật từ các truyện ngắn của anh, trong đó có vua Quang Trung đầu lộn xuống, vua Gia Long mặt là hình người đàn bà khỏa thân dán ốp lên, v.v. Ở góc trên bên trái bức tranh, tôi vẽ chân dung các vĩ nhân văn chương và văn hóa thế kỷ XIX và XX, Victor Hugo, Sigmund Freud, Anatole France, Guy de Maupassant, Alexander Soljenitsin, Fedor Dostoevsky, và Boris Pasternak - những người mà tôi thấy có sự tương đồng trong tác phẩm của họ và tác phẩm của Thiệp. Các chân dung này hiện ra như những đám mây. Ở phía bên phải tôi vẽ cảnh đoàn lạc đà đi trên sa mạc với mấy con chó chạy đằng sau: “Chó cứ sủa, đoàn lạc đà cứ đi” (Les chiens aboient, la caravane passe). Đàn lạc đà biến dần thành đàn chim bay lên trời. Anh Thiệp ngồi trên ghế salon nhà tôi. Cái ghế bay lơ lửng trên một bậc tam cấp làm bằng đá hoa cương. Phải chăng đó là bậc tam cấp lên đỉnh Parnasse [3]? Sóng biển đập vào một phía bậc tam cấp. Bên kia là đại dương mênh mông đưa những gợn sóng dài và hùng vĩ đến một bức tường đầy những lỗ đạn đang rỉ máu. Dưới chân anh Thiệp ngồi tôi vẽ ếch nhái, rắn rết, ốc sên, chuột cống có chân giống như chân người…
Nguyễn Đình Đăng
Giấc mơ nghệ sỹ (Chân dung nhà văn Nguyễn Huy Thiệp)
sơn dầu trên vải, 97 x 130 cm, 1990
Hồi đó, mỗi khi tôi vẽ xong một bức tranh to, tôi thường tổ chức một buổi gặp mặt nhỏ tại phòng khách nhà tôi, mời một số họa sỹ tới cùng uống rượu và ngắm tranh. Trong số họ, có cả họa sỹ Nguyễn Sáng và thi sỹ Trần Dần. Nhưng ba vị khách thường hạ cố đến chơi là Bùi Xuân Phái, Mai Văn Hiến, và Lê Huy Tiếp. Sau khi ông Phái qua đời (1988), ông Hiến và anh Tiếp vẫn thỉnh thoảng tới nhà tôi.
Lần ấy, sau khi hoàn thành “Chân dung nhà văn Nguyễn Huy Thiệp”, tôi cũng tổ chức một buổi “vernissage” [4] như vậy. Các vị khách đã đến đầy đủ mà anh Thiệp vẫn không thấy tăm hơi. Vào năm 1990 điện thoại (chứ chưa nói điện thoại di động) chưa phổ biến như bây giờ. Tôi chắc có chuyện gì đó đã xảy ra với anh Thiệp. Mãi tới năm giờ chiều, sau khi khách khứa đã về từ lâu, Nguyễn Huy Thiệp mới xuất hiện. Lý do: Anh “được” công an cho xe đến tận chỗ làm việc “mời” lên sở hỏi một số việc.
Vào những năm đầu 90, Thiệp là nhà văn thuộc loại “có vấn đề”. Các truyện ngắn của anh gây nhiều cuộc tranh cãi nóng bỏng trên văn đàn và báo chí Việt
Năm 1992 tôi nhận lời mời Đại học Tổng Hợp Kỹ thuật
* * *
Công việc nghiên cứu khoa học của tôi khiến tôi ở ngoại quốc nhiều hơn ở trong nước. Sau khi sang Nhật và làm việc tại viện Nghiên cứu vật lý hóa học Nhật bản, có lần tôi nghe nói anh Thiệp “không bị bắt” (tôi chẳng rõ anh có tội gì để phải bị bắt!), nhưng “hầu như không viết văn”, “bỏ đi tu”, rồi sau đó lại nghe nói anh “mở quán ăn” v.v. Mãi cho đến cách đây mấy năm tôi mới lại thấy truyện của anh xuất hiện: “Chuyện ông Móng” với câu kết bất hủ: “Nghề hót phân trên đời là nhất!”, “Chuyện tình kể trong đêm mưa”, v.v. Truyện ngắn nào của anh tôi cũng thấy có những điểm rất quý giá. Chúng như những viên kim cương: nhỏ nhưng sáng chói, với muôn vàn tia ngũ sắc tỏa ra khi ánh sáng chiếu vào. Kim cương giả không làm sao sáng lấp lánh được như những viên kim cương thật vì giả thì bao giờ cũng là …giả. Kể cả tập tiểu thuyết đầu tay của anh “Tuổi hai mươi yêu dấu” tôi cũng đọc liền một đêm từ đầu đến đuôi. Sau đó là “vụ” “Trò chuyện với hoa thủy tiên và những nhầm lẫn của nhà văn” với các bài viết đủ thượng vàng hạ cám khen chê “tóe lửa” trên báo giấy và báo điện tử. Anh Thiệp im lặng. Cho tới khi các bài “phê bình” đã chất đống, đánh đùng một cái trên trang web các tác phẩm mới chưa in của anh [6] xuất hiện vở kịch “Mổ nhà văn”. Tôi đọc mà không nhịn được cười, thầm phục cái tài trả lời rất cao thủ của anh. Văn của anh Thiệp luôn là như thế, nó không để cho người khác được “yên thân”. Một nhà văn “lão làng” của Việt
Tôi rất muốn gặp lại anh, sau bao nhiêu năm trời xa cách…
Tháng 10 vừa qua, trong dịp về nước dự hội thảo vật lý, tôi đã gặp lại Nguyễn Huy Thiệp. Chúng tôi hẹn nhau tại một tiệm ăn. Hà Nội của thời kinh tế thị trường có nhiều “độc chiêu”. Tới khi cậu phục vụ giới thiệu: “Nhà hàng chúng cháu có rau khoai lang xào”, thì anh Thiệp kêu lên:
- Cả đời tao đã ăn rau khoai lang rồi mà mày còn định cho tao ăn nữa hay sao?
Cậu phục vụ còn rất trẻ, gọi anh Thiệp bằng bác. Có lẽ cậu không phải trải qua cái thời kỳ khốn khó khi chúng tôi phải ăn lá khoai lang thay rau. Bây giờ lá khoai lang lại hóa ra là “đặc sản”. Nhưng với tôi lá khoai lang mãi mãi vẫn chỉ là lá khoai lang mà thôi. Chúng tôi lại nói chuyện say sưa. Tôi có cảm giác như mười mấy năm xa cách đã bay biến đâu mất. Anh Thiệp tặng tôi tuyển tập truyện ngắn mới in của anh. Sách in đẹp, bìa cứng có hình minh họa của cố họa sỹ Bửu Chỉ, gắn dây vàng để đánh dấu [7]. Ở trang đầu anh Thiệp ghi: “Thân mến tặng Nguyễn Đình Đăng.” Bên dưới là chữ ký và dấu triện đỏ của anh như ở bên Nhật vậy…
* * *
Bạn đã đọc “Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt” của Nguyễn Huy Thiệp chưa [ 8 ]? Có thể bạn đã đọc rồi, nhưng chắc có ít bạn đọc nó trong khi đi trên tàu điện ngầm ở
Nguyễn Đình Đăng
_________
Chú giải:
*) Bài này đã được đăng tại eVăn ngày 8/12/2004 – trang văn học của VNExpress. Những đoạn in màu đỏ trong bài là những phần eVăn cho là “nhạy cảm” nên đã cắt bỏ hẳn hoặc thay bằng từ khác.
Sau đó (trích đoạn của) bài này cũng đã được đăng tại tạp chí (giấy) Ngày Nay – cơ quan công luận của hiệp hội CLB UNESCO Việt Nam - số 24-2004 (15 – 30.12.2004), trang 14. Trong bản đăng tại Ngày Nay ban biên tập đã cắt bỏ toàn bộ khổ đầu tiên cũng như phần liên quan đến bức tranh sơn dầu “Giấc mơ nghệ sỹ (Chân dung nhà văn Nguyễn Huy Thiệp)”. Ngoài ra nhiều chi tiết khác cũng bị cắt bỏ như các câu:
- “ Nhiều sách, bài viết, thơ phú, được xuất bản với nội dung mà trước đó nhiều năm, nếu công bố, có thể khiến cho tác giả của chúng phải ngồi tù hoặc lĩnh cái án vô hình không biết bao giờ mới được xóa."
- “Mà đã là “fan” tức là bỏ ngoài tai tất cả những gì người ta nói nhằm hạ uy tín “thần tượng văn chương” của mình.”,
- “cửa sổ có song trông như cửa nhà giam”,
- “Người đàn ông ngồi cạnh nãy giờ im lặng, đột nhiên nói chen vào:
- Vẽ à? Vẽ ở đây có được không?
Sau này có người nói với tôi là anh Thiệp bị “người ta” kèm, giám sát. Mới đầu tôi không tin. Nhưng những việc mà tôi sẽ kể bên dưới này cho thấy không phải tự dưng mà có những lời đồn đại như vậy. Làm như không để ý đến câu nói đó,”
- “cảm thấy bị xúc phạm. Tài năng của một người thường kéo theo sự ghen ghét của nhiều người khác. Người khởi xướng trường phái hiện thực trong văn học Anh nhà văn Henry Fielding (1707-1754) từng nói đại ý: “Một số người bị người khác chống lại vì có cái thứ mà nguời khác không có.” (Nguyên văn: “Some folks rail against other folks, because other folks have what some folks would be glad of.”). Cụ Nguyễn Du (1765 – 1820), sinh sau Fielding hơn nửa thế kỷ, “khả úy” hơn, đã tổng kết:
Có tài mà cậy chi tài,
Chữ “Tài” liền với chữ “Tai” một vần.
-“… “không bị bắt” (tôi chẳng rõ anh có tội gì để phải bị bắt!), nhưng…”
- “Kể cả tập tiểu thuyết đầu tay của anh “Tuổi hai mươi yêu dấu” tôi cũng đọc liền một đêm từ đầu đến đuôi. Sau đó là “vụ” “Trò chuyện với hoa thủy tiên và những nhầm lẫn của nhà văn” với các bài viết đủ thượng vàng hạ cám khen chê “tóe lửa” trên báo giấy và báo điện tử. Anh Thiệp im lặng. Cho tới khi các bài “phê bình” đã chất đống, đánh đùng một cái trên trang web các tác phẩm mới chưa in của anh [6] xuất hiện vở kịch “Mổ nhà văn”. Tôi đọc mà không nhịn được cười, thầm phục cái tài trả lời rất cao thủ của anh.”
Ban Biên tập Ngày Nay không trao đổi với tác giả về những cắt xén này.
Nhân việc biên tập cắt xén nói trên, xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc vở kịch ngắn “Người lính cứu hỏa” của Vladimir Polyakov.
[1] Xem triển lãm tranh của Nguyễn Đình Đăng trên internet tại: http://ribf.riken.go.jp/~dang/page1VN.htm
[2] Xem các ký họa chuẩn bị cho “Chân dung nhà văn Nguyễn Huy Thiệp” trên internet tại: http://ribf.riken.go.jp/~dang/dessins/NHThiep/Thiep_sketch.html
[3] Parnasse: theo thần thoại Hy lạp, núi Parnasse là nơi ngự của thần Apollon và 9 nữ thần là Calliope (cầm bảng viết) bảo hộ anh hùng ca, Clio (cầm một cuộn giấy) - lịch sử, Erato (cầm cây đàn lyre) – thơ tình, Euterpe (cầm cây sáo) – âm nhạc, Melpomene (cầm mặt nạ đau khổ) – bi kịch, Polyhymnia (có vẻ mặt suy tư) – thi ca thần thánh, Terpsichore (nhảy múa với cây đàn lyre) – múa, Thalia (cầm mặt nạ cười) – hài kịch, Urania (cầm quả cầu bầu trời) – thiên văn.
[4] Vernissage (tiếng Pháp): nghĩa đen là “quét dầu bóng”. Trước kia từ này dùng để chỉ một ngày trước khai mạc triển lãm. Trong ngày đó họa sỹ phủ dầu bóng lên tranh và hoàn thành nốt những chấm phá cuối cùng trước khi bức tranh ra mắt công chúng. Ngày nay từ “vernissage” dùng để chỉ ngày khai mạc bức tranh hoặc phòng triển lãm, khi họa sỹ mời các bạn bè, khách khứa của mình đến xem. Sau đó phòng tranh mới chính thức mở cửa cho công chúng.
[5] Tác giả bài này chỉ còn giữ được một số photocopy có thể thấy trên internet tại: http://ribf.riken.go.jp/~dang/dessins/old_dessins/minhoa/minhoa.html
[6] http://nguyenhuythiep.free.fr/
[7] Nguyễn Huy Thiệp, Truyện ngắn (Nhà xuất bản Trẻ & Cty Văn hóa phương
[8] Nguyễn Huy Thiệp, Hạc vừa bay vừa kêu thảng thốt, trong: Nguyễn Huy Thiệp - Truyện ngắn (Xem [3] ở trên), trang 549.