Trong dư âm của cuộc kỷ niệm 80 năm Tự Lực Văn đoàn, nhiều bài nghiên cứu bình luận và các chứng cớ tài liệu đang được liên tục công bố trên các mạng.
Chúng tôi cũng xin góp phần vào việc này bằng việc giới thiệu dưới đây một bài báo của Khái Hưng viết năm 1940.
Bài viết miêu tả khá linh hoạt không khí sinh hoạt đầm ấm trong nội bộ các cây bút thuộc văn đoàn và các cộng tác viên gần gũi.
Ngoài ra theo ý chúng tôi, rất đáng chú ý là đoạn cuối, nó cho thấy các thành viên TLVĐ đã sớm ý thức được sứ mệnh của mình trong lịch sử, do đó về sự bất tử của nhóm mình.
Vụt ra khi đối đáp với hai đứa trẻ, cái câu cuối cùng Thế là chúng tôi cũng sẽ bất tử cả không chỉ là một lời nói đùa.
Đường
đi
Chúng
tôi đã chơi chợ tết và chợ phiên. Nhưng đó đều là chợ trần, tanh tưởi mùi thịt
cá, hôi hám mùi thịt người. Nay nhân tiết xuân ấm áp, hương xuân phảng phất
trong không, nhựa xuân bồng bột trong cây cỏ, chúng tôi cao hứng rủ nhau đi chợ
trời một phen.
Và
hôm 13 tháng ba tây mới rồi chúng tôi đã lên Chợ Trời, trên ngọn núi Thầy,
bằng... ô tô -- hai chiếc ô tô máy nổ rất hùng của hai bạn Hoàng Đạo và Như
Tiếp, do hai bạn lái lấy, tay lái cũng rất hùng. Đi chợ trời, đường thiên san
vạn thuỷ, ngoắt ngoéo hiểm nghèo, chứ có phải tầm thường đâu! Chỉ non tay lái
một tí là chết dễ như bỡn!
Kể
tay lái thì cố nhiên không non rồi, chỉ phải cái díp xe hơi non một tí thôi:
trên con đường đất vào chùa ai nấy đều bị sóc, bị lắc, bị dãn xương thịt. Nhưng
cũng đến nơi được, thế là may lắm .
Trước
khi tới chợ trời, chúng tôi phải qua một cái chợ trần, người họp đông quá khiến
chúng tôi đi chậm lại và hai anh Luyện, Tiếp phải thay nhau xuống quay máy liền
liền, vì xe các anh chỉ quen xông pha "đường trường", chứ hễ bắt nó
đi chậm là y như nó giở quẻ ì ạch, bất kham.
Rời
ô tô, chúng tôi dùng chân leo tới chùa trên. Chùa ở lưng chừng núi, đường lên
cũng chả khó khăn lắm. Thỉnh thoảng chúng tôi dừng lại ngắm xuống, và có vẻ
kiêu hãnh rằng mình đã lên cao. Những mái chùa ở ven chân núi qua cành đại già
cỗi, mốc thếch phảng phất giống những nét vẽ trong một bức thuỷ hoạ Tàu. Đứng
trên trông xuống bao giờ cảnh cũng Tàu, - anh Luyện bình phẩm.
Sư
văn sĩ
Vào
chùa trên, chúng tôi lưu ý ngay đến một điều: sư cụ Như Tùng trụ trì chùa Thầy
là một văn sĩ thông ba thứ chữ: Nho, Pháp, và cả Nam
Hang
Thánh hoá
Không
rõ hang Thánh hoá thời nàng Xuân Hương, thì:
Lườn
đá cỏ leo sờ rậm rạp,
Lách
khe nước rỉ mó lam nham
như
thế nào, chứ ngày nay, chúng tôi chỉ thấy một con đường lát gạch Bát Tràng, và
cái bể con hứng giọt nước rỉ, mó chẳng lam nham nữa. Còn lườn đá thì bị những
bài thơ, bài phú của các ông nghè, ông cử khoa dậu, khoa mão mặc kín mất cả sự
trần truồng, sự rậm rạp thiên nhiên.
Chợt
nghĩ tới hai câu luận của bài thơ Xuân Hương, tôi liền rủ Tú Mỡ cùng vào bái
yết sư cụ, để tiện thể xem rõ mặt bậc văn sĩ tu hành. Nhưng nào đâu còn như
xưa:
Một
sư đầu trọc ngồi khua mõ
Hai
tiểu lưng tròn đứng giữ am!
Sư
cụ chỉ bệ vệ ngồi trên sập, thò đầu qua cửa sổ để nhận lấy cái chào của chúng
tôi.
Chợ
trời
Trước
khi ăn uống, chúng tôi lên chợ trời.
Nhất
Linh bàn nếu gặp tiên sẽ mời xuống cùng chén rượu hồ đào nhắm với gà quay. Tôi
thêm:
-
Dễ thường bác Tản Đà cũng có ở đấy, chúng ta sẽ nhờ bác giới thiệu với chư
tiên.
Nhưng
sau hơn mười lăm phút khó nhọc leo trèo, chúng tôi đến một ngọn núi lởm chởm
những đá nhọn, tua tủa những lá sắc dứa dại. Và ở giữa một khoảng vuông nhỏ
bằng mặt cái bàn, - nơi chư tiên "thường" xuống đánh cờ! - người ta
xây một cái mốc bằng xi măng, cái mốc của sở lục lộ. Đó là tất cả chợ trời, cái
chợ trời mà cô Xuân Hương yêu dấu của chúng ta đã lên chơi và đã đề vịnh:
Hoá
công xây đắp biết bao đời
Nọ
cảnh Sài Sơn có chợ trời
Buổi
sớm gió đưa, trưa nắng đón.
Ban
chiều mây họp, tối trăng chơi.
Bày
hàng hoa quả tư mùa sẵn,
Mở
phố giang sơn bốn mặt ngồi.
Bán
lợi buôn danh, nào những kẻ,
Chả
lên mặc cả một đôi lời!
Chẳng
rõ có ai bán lợi mua danh lên đấy không, nhưng bác Tản Đà thấy hạ giới văn rẻ như bèo đã một lần kĩu kịt
gánh thơ lên bán chợ trời. May mà đó chỉ là một giấc mộng. Chứ nếu là sự thực,
thì thất vọng đến thủa nào nguôi!
Chừng
bị cái không khí tiên gợi nguồn cảm hứng, Hoàng Đạo cất tiếng ngâm:
Tưởng
tượng hôm nay tới chợ trời,
Đánh
cờ, uống rượu với tiên chơi.
Rồi
ngừng bặt: nguồn cảm hứng chỉ chảy được tới đó. Nhưng đã có thi sĩ Tú Mỡ nối điệu
thành một bài thơ thất ngôn thập nhị cú:
Lên chơi chợ trời
Tưởng
tượng hôm nay tới chợ trời,
Đánh
cờ uống rượu với tiên chơi.
Trèo
đèo khấp khểnh chân trầy trật,
Leo
giốc quanh co gối mỏi rời.
Chợ
họp: lô nhô toàn những đá.
Hàng
bày: lủa tủa rặt cây gai.
Cờ
tiên nào thấy bàn đâu nhẻ?
Lục
lộ còn trơ cột đó thôi!
Ngán
nỗi người tiên đầu mất hút
Bực
mình khách tục bở hơi tai
Thôi
đành kéo xuống trần gian vậy
Cơm
nắm, gà quay, chén thảnh thơi
Tiên
Và
chúng tôi kéo xuống trần gian. Chúng tôi giải khăn lên cỏ, bày món ăn ra khăn,
rót rượu ra cốc rồi làm cái việc rất thần... tiện, việc ăn uống.
Ngà
ngà say, tôi hỏi đùa mấy thằng bé dẫn đường:
-
Các em có thấy tiên xuống núi bao giờ không?
Một
đứa cười hóm hỉnh trả lời:
-
Tiên có xuống nữa thì mình nhìn thấy sao được?
-
Vậy em chỉ nhìn thấy người đến đây? Có cả con gái nữa chứ.
Nó
vui vẻ thuật cho chúng tôi nghe những bữa tiệc ầm ỹ của người Pháp ở miếng đất
vuông chúng tôi đương ngồi ăn:
-
Ăn xong người ta vặn máy hát và nhảy đầm.
Hết
chuyện người Pháp đến chuyện người Nam
Bất
tử
Hai
thằng bé chuyện vui quá. Chúng nó đều là nghệ sĩ non cả, hay ít ra cũng là bạn
dẫn đường của nghệ sĩ. Chúng nó luôn luôn đọc đến những trên rất quen thuộc cậu
Vân, cậu Trí, cậu Nhị, cậu Cung, cậu Trù, ông Nam Sơn và cả ông Inguimberty
nữa. Chúng nói "ông Inguimberty" nghe thân mật quá, tưởng như chúng là học trò yêu mến của ông giáo người Pháp. Nhờ chúng, những cái tên lớn lao
kia sẽ mãi mãi, lưu truyền lại hậu thế, sau khi những bài thơ, bài phú trên
sườn hang Thánh hoá nét khắc đã mờ, vì
Trăm
năm bia đá thì mòn
Nghìn
năm bia miệng hãy còn trơ trơ
Thế
là các hoạ sĩ bỗng dưng sẽ trở nên bất tử.
Tôi
có ý nghĩ ấy. Và mỉm cười tôi giới thiệu từng tên trong bọn chúng tôi với hai
đứa trẻ dẫn đường. Chúng chăm chú nhẩm học thuộc những cái tên mà có lẽ chúng
cho là rất ngộ nghĩnh. Rồi mấy hôm sau biết đâu chúng nó không khoe với khách
thập phương: "hôm nọ cậu Nhất Linh, cậu Hoàng Đạo, cậu Khái Hưng, cậu Huy
Cận, cậu Luyện, cập Tiếp uống rượu ở đây. Ăn xong, cậu Nhất Linh và cậu Hoàng
Đạo có thổi ống tiêu và ống địch"
Thế
là chúng tôi cũng sẽ bất tử cả.
báo Ngày Nay
số ra 23-3-1940