MỘT CHÌA KHÓA
ĐỂ ĐI VÀO HIỆN TƯỢNG PHAN CHÂU TRINH
Đầu Pháp chính phủ thư tức Thư gửi toàn quyền Beau, Đông Dương chính trị luận, Thư thất điều …Lâu nay, nói tới Phan Châu Trinh, người ta thường chỉ được biết các luận văn ấy.
ĐỂ ĐI VÀO HIỆN TƯỢNG PHAN CHÂU TRINH
Song, có một tài liệu theo tôi đáng gọi là chìa khóa để đi vào hiện tượng PCT, đó là bài viết Pháp Việt liên hiệp hậu chi Tân Việt Nam ( tạm dịch Nước Việt Nam
Tôi lần đầu được đọc bài này là từ tập sách Phan Châu Trinh tuyển tập của Nguyễn Văn Dương, in ra ở NXB Đà Nẵng 1995; sau được Vĩnh Sính giới thiệu kỹ hơn trong một bài in trong cuốn sách Từ Đông sang Tây 2005 và trên mạng Diễn đàn 2007 .
Theo các nhà nghiên cứu trên, PVLHHCTVN là một bản thảo được khởi thảo vào khoảng 1910. Nội dung tác phẩm hết sức phong phú, như có đoạn nói về lịch sử giao thiệp VN với Trung Quốc, lịch sử giao thiệp giữa nước Nam với nước Pháp; nhưng nhiều phần -- mà là những phần chính có liên quan tới nội dung chính nêu trong tiêu đề -- chưa hoàn thành.
Ngay ở dạng như hiện nay thì PVLHHCTVN vẫn đáng được coi như một chìa khóa để hiểu tác giả: được viết hay nhất là phần ông nói về mình, trong sự phân biệt với PBC (Phan Bội Châu).
Khi miêu tả các nhà hoạt động xã hội -- các nhà cách mạng được nhiều người biết tiếng, các tài liệu ở ta thường chỉ đi vào khuynh hướng chính trị của người ấy. Phần cá tính bị lảng tránh.
Khi nói cá tính thực ra chúng tôi muốn nói tới từ sự xuất thân, quê hương gia đình, cho tới học vấn cách biểu lộ tình cảm, cách hiểu về ý nghĩa đời sống quan niệm về hành động về hạnh phúc của một con người.
Miễn là biết cách phân tích, người ta sẽ thấy cái phần gọi là cá tính này thực ra mang rất nhiều yếu tố xã hội.
Và đó là phương hướng chi phối PCT khi viết về PBC.
PCT viết PVLHHCTVN sau khi ở tù ra. Ở tù sau mấy cuộc binh biến và dân biến thất bại. Ông lấy bản thân và các đồng chí ra để phân tích. Với ông, cắt nghĩa các biến động đó, cũng là một cách xác định lại đường hướng tư tưởng của mình. Người đọc cảm thấy tác giả có một sự thôi thúc “ gọi sự vật bằng cái tên của nó “ tức phải viết ra bằng được điều mình đã tâm niệm, để trình với lịch sử.
MỘT ĐIỂN HÌNH
CỦA NGƯỜI CÁCH MẠNG ĐẦU THẾ KỶ XX
Sự sáng suốt và chừng mực của PCT là ở chỗ bao giờ viết về PBC ông cũng theo lối đề cao chỗ mạnh chỗ khả thủ, để rồi liền sau đó mới đi vào đào cùng tát cạn nói bằng hết những nhược điểm nó là chỗ không thể chấp nhận được của đối tượng.
“ PBC là người rất có chí khí có nghị lực, nhẫn nhục dám làm; có điều tin vào thì không chịu bỏ, dẫu có sấm sét cũng không đổi. Nay sĩ phu khắp nước chưa ai có thể ví với ông ấy. Tiếc thay học thuật không rành, thời thế không rõ, thích dùng quyền thuật ( ý nói mánh lới mưu mẹo -- VTN chú), tự dối mình dối người, ngoan cố không đổi. Lớn lời không ai bì, hãm quốc dân vào đất chết cam chịu tiếng ác mà không tự biết (Nguyễn Văn Dương Phan Châu Trinh tuyển tập, sách đã dẫn ở trên, tr 530 )
Ở một đọan dưới
“Ông ấy là người khẳng khái dám làm, không kể thân mình, sức tự tin rất sâu, hễ cho là phải thì sống chết không đổi …Nhưng ông ấy cậy sức làm bậy, sẵn lòng giết người cố chấp theo ý mình, xem người đều không bằng ta (tlđd, tr 542).
Có mấy điều PCT hẳn đã tự lưu ý khi viết những đoạn này.
Thứ nhất luôn luôn nhấn mạnh rằng ông rất thân rất quyến luyến Phan Bội Châu.
Thứ hai theo PCT, những đức tính trên, cả hay lẫn dở, cũng như mọi đức tính khác của PBC đều là tiêu biểu cho dân VN.
Đã có một sự giải phóng về tư tưởng. Tác giả vượt lên những thói thường của những người cùng hoạt động giữ ý với nhau, cốt “dĩ hòa vi quý “ xuê xoa che giấu cho nhau.
Chẳng những thế, ông còn biết mang lại cho nhận thức của mình một ý nghĩa có liên quan tới cả xã hội. Khi đã hiểu là có nói gì về PBC cũng là vì cái chung, ông càng tự tin trên đường tìm tới bản chất của hiện tượng.
Ông gọi PBC là ngông cuồng.
Ông nói thẳng PBC không hiểu gì về thời thế, “không có phương châm gì“, hành động thì “ chạy bậy ra nước ngòai “, phát ngôn thì “nói năng bậy bạ” ( tr 514 )
Ông đưa ra một sự thực -- PBC đọc sách rất ít, nhất là những sách mới. Khi miêu tả rằng có nhiều việc PBC biết rằng thất bại vẫn làm, ông phanh phui động cơ hành động của PBC là “ lợi dụng chỗ kém của quốc dân để làm rõ cái hay của mình”
Phi PCT thì không ai dám nói rằng trong việc xúi người khác xông lên, đẩy người khác vào nơi chết chóc, PBC thật không ngờ rằng khách quan mà xét mình đã hiện ra như một người tàn ác “ đến giết hết cả giống nòi mà chưa thôi” ( tr 532)
NÓI VỀ NGƯỜI ĐỂ NÓI VỀ MÌNH
Những ai từng nghiên cứu lịch sử VN thế kỷ XX hẳn biết xã hội nơi đây được thúc đẩy không phải bởi các nhà tư tưởng mà bởi các nhà hành động, mà PBC là một ví dụ chói sáng.
Nhiểu phần trong cái gọi là cá tính của PBC nói ở trên cũng rất phổ biến ở các thế hệ cách mạng thời đại tiếp sau.
Theo nghĩa này người đọc ngày hôm nay dù chưa có dịp hiểu sâu hiểu kỹ về các đối tượng PCT đề cập, song cũng dễ có điều kiện để kiểm tra lại sự chính xác trong những khái quát của ông.
Vấn đề tiếp theo là dùng những gợi ý mà PCT đã nêu để đi vào phân tích đường lối hoạt động của mỗi nhà cách mạng trong quá khứ.
Việc này chính PCT đã thử làm. Ông từng so sánh mình và nhân vật song đôi của mình – mà ông gọi là hai người thuộc hai đảng-- , ở từng việc một.
“Bội Châu không xét thời thế, không kể lợi hại mà chủ trương bài Pháp thì thủ đoạn không thể không do bạo động mà ra. Bạo động ắt thất bại và ắt chết. Dân biết cái thế ắt thất bại ắt chết thì ắt không theo. Cho nên[ phải tính chuyện VTN thêm cho lọn nghĩa ] lợi dụng cái ngu của dân, lợi dụng dân không có đường sống [ mà rủ rê lôi kéo họ]. Đã lợi dụng dân ngu không có đường sống, cho nên không nói khai trí trị sinh; cho nên hội học hội diễn thuyết hội buôn không cần lập, sợ rằng dân khôn, dân không có đường sống thì ắt không nghe lời ông ấy. Đã chủ trương bạo động thì cái thế lợi dụng phải mờ ám, cho nên sự vận động của đảng ấy đều là làm giấu, là rủ rê các kẻ ngu trong dân để lấy tiền mà người và việc đều không xuất hiện cho nên xét nó khó. Vả lại đảng ấy đã lợi dụng cái ngu của dân mà thủ đoạn lợi dụng mờ ám cho nên kẻ theo phần nhiều đều là bọn du đãng, thấy lợi quên chết. Còn trung lưu trong xã hội thì không có [ có lẽ là không quá – VTN chú] một vài người, mà đều là người ngoan cố, vô học, mờ ám vì thời cuộc, không đáng đếm xỉa đến.
Tôi đã chủ trương cậy Pháp, thì thủ đoạn không thể không do tự trị mà ra.. Tự trị cũng chẳng là việc dễ lắm đâu, việc hỏng ắt cũng chết. Nếu không phải là kẻ chí sĩ yêu nước không kể sống chết lại hiểu rõ thời thế thì không dám làm theo. Cho nên lợi cho trí dân, lợi cho dân có đường sống. Đã lợi trí, lợi có đường sống cho nên không thể không nói khai trí trị sinh; cho nên cái thế là không thể không lập nhiều hội học, hội diễn thuyết, hội buôn. Bởi vì trông dân có trí, dân có đường sống, sau đó tôi có nói ra, họ mới nghe theo. Cho nên cái chủ nghĩa kia đã chủ trương tự trị thì thế lợi dụng phải rõ ràng, cho nên sự vận động của đảng tôi toàn là tụ tập dân chúng, đường đường chính chính diễn thuyết, họp chí sĩ, khảo cứu chính trị thời thế, ăn to nói lớn, người và việc ai nấy đều thấy, cho nên xét nó rất dễ. Chủ nghĩa của tôi đã lợi dụng dân trí, thủ đoạn lợi dụng rõ ràng cho nên những kẻ nghe theo đều là người đọc sách biết lẽ, vì nước quên mình … “ ( tlđd, tr. 544-545)
Một bên thì duy ý chí, cốt làm lấy được điều muốn làm, “ lấy cứu cánh biện minh cho phương tiện” , đi tới nhiều chỗ mờ ám, và chỉ khai thác được cái phần kém cỏi trong cộng đồng cũng như trong mỗi người. Bên kia thì đàng hoàng minh bạch, hướng về trí tuệ về ánh sáng.