Có phải cách biểu hiện tình cảm của người mình nhiều khi quá ồn và mang nặng chất diễn , tức thích ngả sang khoe mẽ phô phang ? Liệu bao giờ chúng ta mới tìm ra được cái hình thức hợp lý cho những nghi lễ cần thiết ? Nhiều lần ý nghĩ ấy đã đến với tôi , nhất là trong những dịp vui , chẳng hạn một đám cưới hỏi , một lễ hội , và cả trong những ngày tết cổ truyền . Hôm nay đây nó lại đến với tôi nhân không khí xã hội vào đêm trước của ngày 20-11, ngày nhà giáo Việt Nam như nó vẫn được gọi một cách trang trọng . Một mặt , tôi thấy việc này là cần thiết và mong mỏi có cách gì đó thực hiện một nhu cầu tình cảm chân thành nơi mình ; mặt khác , lúng túng vì chẳng biết cách sao để bộc lộ . Nhìn ra chung quanh cũng thấy một tình trạng bất lực tương tự . Trong phần lớn trường hợp , nghi lễ được làm một cách vụng về , đi sát với sự sáo rỗng . Người này lặp lại người kia, năm nay nói những chuyện y như năm ngoái . Cười cười nói nói đấy mà không tạo được cảm giác thiêng liêng như nó phải có . Lời nói của con người lúc này trở nên nhàm chán , nó đã bị tha hoá ngay ở cái chỗ nó phải tự nhiên và tươi mới hơn ở đâu hết . Người ta , tức là cả học sinh và thày giáo , chỉ làm cái việc hình như ai ở vào hoàn cảnh ấy cũng làm , chúc tụng nhau , cám ơn nhau , hứa hẹn với nhau , ngoài ra các trò thường không quên có thêm ít quà , quà sẽ to nhỏ tuỳ tâm mà cũng tuỳ theo cái yêu cầu họ muốn gửi gấm và chờ đợi nơi thày -- điều sau cùng này tuy không nói ra song ai cũng hiểu .
Ngày hội có quy mô ngày càng lan rộng , nhất là ở các thành thị . Đường xá tấp nập hơn những ngày thường . Trước khi nối nhau xuôi ngược , học trò chen chúc ở các cửa hàng . Giá hoa ở những người đạp xe bán rong tăng vọt hẳn lên , để rồi mấy hôm sau , đống rác nào nào bên đường cũng to hơn ngày thường vì những bó hoa vứt sớm .
Người có lỗi trước tiên phải kể là chính chúng ta , tức là các bậc cha mẹ học sinh , cái bên chủ động trong cái lễ hội tự phát này . Rằng tình cảm không thể là lời nói suông . Rằng mỗi người phải góp phần xã hội hoá giáo dục . Rằng lương của các thày các cô , cũng như lương của mỗi chúng ta , vốn đã quá thấp ... Ta viện ra đủ thứ lý do để biện hộ như vậy . Song đằng sau cái việc mà bảo là làm vì các thày , thật ra ta đang làm vì chính mình .
Nhiều người tha thiết giục con đi đến thăm thày bởi chỉ sợ thày quên con mình . Không muốn để ai biết , nhưng trong thâm tâm , họ sẵn sàng tìm cách lấy lòng thày một cách thiết thực , như khi đi cúng bái , họ đã toan hối lộ thần thánh . Tức là cái tư duy thực dụng -- một lối thực dụng sát mặt đất mà người ta thường tưởng lầm là đặc trưng của thời buổi kinh tế thị trường -- đã sớm có mặt .
Thế nhưng các thày hoàn toàn vô can chăng ?
Trong khi đi tìm lời giải đáp cho câu hỏi này , tôi tìm được một đoạn trong cuốn Việt nam phong tục của Phan Kế Bính ( sách viết năm 1915 ).
Sau khi bảo rằng “người ta sinh ra ở đời , ... có thày dạy mới khôn biết việc này việc nọ , cho nên học trò ở với thày cũng như con ở với cha mẹ , ấy cũng là một luân thường của Á Đông ta “ , tác giả than phiền :
“Song cũng vì tục trọng sư đạo ấy mà sinh ra mấy thói dở . Kìa như các bực đáng mặt mô phạm , có công dạy dỗ có ân đức giáo hoá nhuần thấm đến người thì người ta không nên quên đã đành . Còn như mấy ông đồ quèn học hành chưa hiểu vỡ mạch sách , văn chương chưa thuộc đủ lề lối , mà đã đi về các vùng nhà quê tìm nơi thiết trường , gõ đầu năm ba đứa trẻ để hộ khẩu ( có thể hiểu là để kiếm ăn -- VTN chú ) cho qua ngày , vậy mà cũng dám lên mặt đạo mạo . Động một tí thì bổ cho đồng môn , nào khi nhà thày có giỗ , nào khi thầy có việc mừng vui , nào khi thày lấy vợ , nào khi thày lên lão làng cũng lôi đồng môn ra mà bắt gánh vác , ấy lại là cái mọt của thiên hạ . “
Theo con mắt kinh tế học , cái hiện tượng mà Phan Kế Bính miêu tả thuộc loại những bi kịch của một xã hội dựa trên kinh tế tiểu nông -- khi chưa tìm ra được cách thanh toán công xá với nhau người ta phải nghĩ ra nhiều thứ gọi là lễ để thay thế . Và cái bi kịch ấy vẫn còn , khi điều kiện kinh tế đẻ ra nó vẫn còn ! Vào những ngày này , nhiều thày cô giáo , ở chỗ riêng tư , vẫn bảo rằng nhận quà và nghe những lời chúc mà chẳng thấy thú vị gì cả . Song bất chấp những phản ứng lẻ tẻ , guồng máy vẫn quay, và đứng ở xa mà nhìn , thì thấy thày trò ai vẫn ở đúng vị trí người đó .
Giá hoa sẽ tăng…và nhiều bó hoa bị vứt sớm
•
0
Có phải cách biểu hiện tình cảm của người mình nhiều khi quá ồn và mang nặng chất diễn , tức thích ngả sang khoe mẽ phô phang ? Liệu bao giờ chúng ta mới tìm ra được cái hình thức hợp lý cho những nghi lễ cần thiết ? Nhiều lần ý nghĩ ấy đã đến với tôi , nhất là trong những dịp vui , chẳng hạn một đám cưới hỏi , một lễ hội , và cả trong những ngày tết cổ truyền . Hôm nay đây nó lại đến với tôi nhân không khí xã hội vào đêm trước của ngày 20-11, ngày nhà giáo Việt Nam như nó vẫn được gọi một cách trang trọng . Một mặt , tôi thấy việc này là cần thiết và mong mỏi có cách gì đó thực hiện một nhu cầu tình cảm chân thành nơi mình ; mặt khác , lúng túng vì chẳng biết cách sao để bộc lộ . Nhìn ra chung quanh cũng thấy một tình trạng bất lực tương tự . Trong phần lớn trường hợp , nghi lễ được làm một cách vụng về , đi sát với sự sáo rỗng . Người này lặp lại người kia, năm nay nói những chuyện y như năm ngoái . Cười cười nói nói đấy mà không tạo được cảm giác thiêng liêng như nó phải có . Lời nói của con người lúc này trở nên nhàm chán , nó đã bị tha hoá ngay ở cái chỗ nó phải tự nhiên và tươi mới hơn ở đâu hết . Người ta , tức là cả học sinh và thày giáo , chỉ làm cái việc hình như ai ở vào hoàn cảnh ấy cũng làm , chúc tụng nhau , cám ơn nhau , hứa hẹn với nhau , ngoài ra các trò thường không quên có thêm ít quà , quà sẽ to nhỏ tuỳ tâm mà cũng tuỳ theo cái yêu cầu họ muốn gửi gấm và chờ đợi nơi thày -- điều sau cùng này tuy không nói ra song ai cũng hiểu .
Ngày hội có quy mô ngày càng lan rộng , nhất là ở các thành thị . Đường xá tấp nập hơn những ngày thường . Trước khi nối nhau xuôi ngược , học trò chen chúc ở các cửa hàng . Giá hoa ở những người đạp xe bán rong tăng vọt hẳn lên , để rồi mấy hôm sau , đống rác nào nào bên đường cũng to hơn ngày thường vì những bó hoa vứt sớm .
Người có lỗi trước tiên phải kể là chính chúng ta , tức là các bậc cha mẹ học sinh , cái bên chủ động trong cái lễ hội tự phát này . Rằng tình cảm không thể là lời nói suông . Rằng mỗi người phải góp phần xã hội hoá giáo dục . Rằng lương của các thày các cô , cũng như lương của mỗi chúng ta , vốn đã quá thấp ... Ta viện ra đủ thứ lý do để biện hộ như vậy . Song đằng sau cái việc mà bảo là làm vì các thày , thật ra ta đang làm vì chính mình .
Nhiều người tha thiết giục con đi đến thăm thày bởi chỉ sợ thày quên con mình . Không muốn để ai biết , nhưng trong thâm tâm , họ sẵn sàng tìm cách lấy lòng thày một cách thiết thực , như khi đi cúng bái , họ đã toan hối lộ thần thánh . Tức là cái tư duy thực dụng -- một lối thực dụng sát mặt đất mà người ta thường tưởng lầm là đặc trưng của thời buổi kinh tế thị trường -- đã sớm có mặt .
Thế nhưng các thày hoàn toàn vô can chăng ?
Trong khi đi tìm lời giải đáp cho câu hỏi này , tôi tìm được một đoạn trong cuốn Việt nam phong tục của Phan Kế Bính ( sách viết năm 1915 ).
Sau khi bảo rằng “người ta sinh ra ở đời , ... có thày dạy mới khôn biết việc này việc nọ , cho nên học trò ở với thày cũng như con ở với cha mẹ , ấy cũng là một luân thường của Á Đông ta “ , tác giả than phiền :
“Song cũng vì tục trọng sư đạo ấy mà sinh ra mấy thói dở . Kìa như các bực đáng mặt mô phạm , có công dạy dỗ có ân đức giáo hoá nhuần thấm đến người thì người ta không nên quên đã đành . Còn như mấy ông đồ quèn học hành chưa hiểu vỡ mạch sách , văn chương chưa thuộc đủ lề lối , mà đã đi về các vùng nhà quê tìm nơi thiết trường , gõ đầu năm ba đứa trẻ để hộ khẩu ( có thể hiểu là để kiếm ăn -- VTN chú ) cho qua ngày , vậy mà cũng dám lên mặt đạo mạo . Động một tí thì bổ cho đồng môn , nào khi nhà thày có giỗ , nào khi thầy có việc mừng vui , nào khi thày lấy vợ , nào khi thày lên lão làng cũng lôi đồng môn ra mà bắt gánh vác , ấy lại là cái mọt của thiên hạ . “
Theo con mắt kinh tế học , cái hiện tượng mà Phan Kế Bính miêu tả thuộc loại những bi kịch của một xã hội dựa trên kinh tế tiểu nông -- khi chưa tìm ra được cách thanh toán công xá với nhau người ta phải nghĩ ra nhiều thứ gọi là lễ để thay thế . Và cái bi kịch ấy vẫn còn , khi điều kiện kinh tế đẻ ra nó vẫn còn ! Vào những ngày này , nhiều thày cô giáo , ở chỗ riêng tư , vẫn bảo rằng nhận quà và nghe những lời chúc mà chẳng thấy thú vị gì cả . Song bất chấp những phản ứng lẻ tẻ , guồng máy vẫn quay, và đứng ở xa mà nhìn , thì thấy thày trò ai vẫn ở đúng vị trí người đó .